SYNTETYZM
Constantin Brâncuşi 1876-1957
Gaston Lachaise 1882-1935
Henry Moore 1898-1986
Barbara Hepworth 1903-1975
John Safer 1922 |
Szczególną odmianą nowoczesnego klasycyzmu był (i jest w dalszym ciągu) syntetyzm. Termin ten odnosi się przede wszystkim do twórczości Paula Gauguina, ale ma bezpośrednie odniesienie do twórczości Constantina Brancusiego, który w rzeźbach tworzonych ok. 1910 r. wyprzedził o pokolenie dokonania modernistów i zainspirował kolejne pokolenia rzeźbiarzy poruszających się na granicy figuratywizmu i abstrakcjonizmu.
Chociaż w życiorysie Brancusiego są lata zdystansowanej współpracy (przy bliskich przyjaźniach) z dadaistami, w jego dorobku pojawiły się dzieła w rodzaju Niekończącej się kolumny (mające zresztą antyczne odniesienia), a duchowo bliski był holenderskiej grupie De Stijl, to jednak cała jego sztuka, z fenomenalnymi Ptakami w przestrzeni jest kongenialnym tłumaczeniem figuratywizmu na język czystej abstrakcji. Nie ma w historii sztuki drugiego przykładu dzieła abstrakcyjnego, które byłoby jednocześnie dziełem tak figuratywnym (chociaż oczywiście nie realistycznym).
Doświadczenia Brancusiego z abstrahowaniem realnego obiektu stały się jedną z najpłodniejszych inspiracji we współczesnej sztuce, w której granica między realizmem figuratywnym a abstrakcjonizmem wydawała się nieprzekraczalna. Brancusi udowodnił - i to w wyjątkowo pięknej formie, że granicy tej nie ma.
|
EKSPRESJONIZM
FIGURATYWNY
Henri Matisse 1869-1954
Wilhelm Lehmbruck 1881-1919
Jean Dubuffet 1901-1985
Jacob Epstein 1880-1959
Jacques Lipchitz 1891-1973
Alberto Giacometti 1901-1966
Pablo Serrano 1908-1985
Leonard Baskin 1922-2000
Manuel Neri 1930
Paul Thek 1933-1988 |
Ekspresjonizm jest (obok realizmu i symbolizmu) jedną z podstawowych postaw twórczych w całej historii sztuki, a ekspresjonizm modernistyczny rozwijający się od Van Gogha przez Ensora do Matisse'a, Kokoschki i Schielego jest jednym z głównych kierunków w sztuce współczesnej. Mimo to nie wydał on wielu znaczących dzieł rzeźbiarskich, chyba że do ekspresjonizmu zaliczyć dzieła symbolistów.
Bardzo wczesnym i bardzo dojrzałym przykładem rzeźby ekspresjonistycznej jest seria Pleców Henri Matisse’a realizowana od 1906 do 1931 r. Jego prekurorstwo w rzeźbie nie dziwi, ponieważ Matisse wyprzedził swój czas również w dziedzienie malarstwa, na które wywarł wpływ większy niż wielu bardziej sławnych modernistów.
Silnie akcentowane elementy ekspresjonistyczne obecne są w sztuce nowoczesnych klasycystów, przede wszystkim w twórczości Wilhelm Lehmbruck 1881-1919, którego rzeźby noszące wyraźne ślady sztuki gotyckiej w ostatnim okresie życia artysty naznaczone były coraz wyraźnym piętnem doświadczeń wojennych (był wojennym ratownikiemmedycznym) i osobistego losu zakończonego samobójstwem.
Rozwój ekspresjonizmu figuratywnego określiły względy pozaartystyczne, ponieważ jego pierwsza faza stanowiła destrukcyjną interpretację tradycji klasycznej. Ta natomiast tradycja reprezentowana przez nowoczesnych klasycystów została zdeprecjonowana przez socrealizm i nazirealizm, co na wiele lat stłumiło jej siłę inspirującą. Dopiero powojenne "odrobienie lekcji" obowiązkowego ekspresjonizmu abstrakcjonistycznego wyzwoliło i znużenie nieartykułowanym chaosem tego nurtu wyzwoliło ponowne zainteresowanie ludzką postacią jako podstawą artystycznej wypowiedzi.
Przykładem wybitnej sztuki ekspresjonistycznej jest rzeźba Albetro Giacomettiego, który
przeszedł drogę od eksperymentów abstrakcjonizmu przez surrealizm aż do form przejmujących w swojej prostocie i kruchości. |
MODERNIZM |
Upłynęło sto lat od wejścia na scenę pokolenia pierwszych modernistów, dlatego można już spojrzeć na nie z dystansem i zrozumieniem. Kilkadziesiąt lat wstrząsów, jakie wywoływał modernizm w sztuce XX wieku przyniosło w sumie bardzo skromny dorobek jeśli chodzi o dzieła sztuki, ale wywarło ogromny wpływ na świadomość artystów i publiczności oraz na samo rozumienie istoty sztuki. Wpływ ten można oceniać entuzjastycznie lub skrajnie negatywnie. Faktem jest, że moderniści podjęli wysiłek badania rejonów, które wcześniej sztuce były niedostępne i gromadzenia doświadczeń, bez których sztuka współczesna – i tu właśnie jest różnica w ocenie – nie wzniosłaby się tak wysoko, albo nie upadła tak nisko.
Nie wdając się w oceny trzeba odnotować, co który z najważniejszych kierunków wniósł nowego. |
KUBIZM
Pablo Picasso 1881-1973
Julio González 1876-1942
David Smith 1906-1965
Joel Shapiro 1941
|
Kubizm wyrósł z doświadczeń Cezanne’a i próbował przedstawiś na płaszczyźnie trójwymiarową bryłą bez użycia renesansowej, iluzjonistycznej perspektywy zbieżnej. W tym znaczeniu nie wniósł, bo nie mógł wnieść niczego nowego do sztuki rzeźbiarskiej. Geometryzacja formy dokonana została przez nowoczesnych klasycystów na drodze bezpośredniej inspiracji dorobkiem Cezanne’a, a pojawiająca się w rzeźbie maniera „szatkowania” bryły czy jej rozbijania na składowe „kryształy” pozostanie wyłącznie estetyczną manierą.
Kubiści stworzyli jednak metodę znacznie ważniejszą dla rozwoju sztuki współczesnej - przestrzenne collage montowane z pospolitych, „nieartystycznych” materiałów - z jednej strony uniezależniając artystyczną wartość dzieła od tworzywa, z drugiej zaś kwestionując mistyczną wyjątkowość dzieła sztuki.
Dzieło sztuki miało w całej historii ludzkości specjalny status, wywodzący się prawdopodobnie z totemicznej, magicznej mentalności pierwotnego człowieka. Picasso rozpoczął, a dadaiści dokończyli proces desakralizacji dzieła sztuki otwierając drogę takim zjawiskom jak np. arte povera. |
FUTURYZM I DADAIZM
Umberto Boccioni 1882-1916
Marcel Duchamp 1887-1968
Hans Arp 1886-1966
Max Ernst 1891-1976 |
Futuryzm i dadaizm, mimo ich wyodrębnienia w historii sztuki za sprawą działalności Marinettiego, łączy zarówno totalna negacja tradycji w sztuce jak i wspólny temat zainteresowań - ruch.
Niewiele powstało rzeźbiarskich dzieł futurystycznych, ale rzeźba Boccioniego stanowi dzieło wyjątkowej urody i konsekwencji. Zastosowana przez artystę deformacja ma bardziej „techniczne” niż emocjonalne znaczenie, chociaż trudno oprzeć się wrażeniu, że anonimowa, sterylna postać biegnącego „robota” ma w sobie jakiś profetyczny ślad. Dla futurystów człowiek istniał tylko jako anonimowy składnik tłumu.
Pierwszym dziełem trójwymiarowym przedstawiającym ruch było Koło rowerowe z 1913 r. Marcela Duchampa – dzieło dość naiwne, bo przedstawiające – zgodnie z nazwą - raczej koło rowerowe, niż jakikolwiek ruch. Jednak znaczenie Duchampa w historii sztuki wynika z czego innego.
Jego kolejne dzieła, tzw. ready-mades, Suszarka z 1914 r. i (szczególnie) Fontanna z 1917 r. stanowią dla jednych kamienie milowe postępu, dla innych świadectwo definitywnego końca wielkiej sztuki.
Niezależnie od intencji, Duchamp stworzył nimi kilka precedensów.
Pierwszy to wyniesienie do rangi dzieła przedmiotu pospolitego, a więc desakralizacja sztuki. Desakralizacja niemal kompletna, ponieważ dziełem sztuki ogłoszono obiekt służący zaspokajaniu potrzeb fizjologicznych.
Drugi do nadanie rangi dzieła przedmiotowi produkowanemu seryjnie, powtarzalnemu i wymienialnemu i – co najważniejsze – nie wymagającemu ani talentu ani warsztatu.
Trzeci precedens to stworzenie dzieła przez mianowanie.
Wbrew pozorom ready-mades Duchampa nie były pierwszymi działami konceptualnymi, ale otworzyły drogę dla wszelkich odmian konceptualizmu.
W dziele konceptualnym liczy się nie obiekt, ale idea. Obiekt nie jest dziełem sztuki, a tylko jego ilustracją. Konceptualista nazywający szklankę z wodą dębem ani nie twierdzi, że szklanka jest dębem ani że jest ona dziełem sztuki. Pisuar (wg Duchampa) JEST dziełem sztuki.
Szok wywołany gestem Duchampa zapewnił dadaizmowi szeroki oddźwięk społeczny (co nie dziwi) i krytyczny (co dziwi) i przyćmił problematykę innych nurtów modernizmu.
Filozofia dadaizmu nie wyklucza powstawania dzieł sztuki wysokiej, ale z definicji obniża poprzeczkę wymagań zarówno wobec twórcy jak odbiorcy. Niewątpliwie ułatwia artystyczną konstatację stanów mentalnej i strukturalnej dekompozycji (które stają się stanami normalnymi), z czego zrobiono użytek w pop-arcie, ale daje się również wykorzystać jako dyskretna technika propagandowa, wypełniająca świadomość odbiorcy nieartykułowanym szumem informacyjnym. |
KONSTRUKTYWIZM
NEOPLASTYCYZM
Vladimir Tatlin 1885-1953
Naum Gabo 1890-1977
Katarzyna Kobro 1898-1951
Richard Lippold 1915-2002
Kenneth Snelson 1927 |
Konstruktywizm był skrajnie estetyzującym kierunkiem abstrakcjonistycznym tworzącym z najprostszych elementów (kwadrat, koło, trójkąt, linia prosta) dzieło oddziaływające na widza przez napięcia wynikające z relacji między tymi elementami. Istotą dzieła nie były więc same elementy, ale właśnie relacje między nimi, a istotą twórczości komponowanie, czyli konstruowanie dzieła - stąd wzieła się nawa kierunku.
Tak sformułowane założenia definiują sztukę wyrafinowaną, wymagającą od odbiorcy specjalnego rodzaju wrażliwości (a więc elitarną). Jednak w okresie powstawania konstruktywizm wymagał również całkowitej zmiany wytworzonych przez stulecia nawyków rozumienia funkcji sztuki. Pod tym względem należał więc do tych nurtów sztuki nowoczesnej, które postulowały zerwanie z tradycją.
Zupełnie inny problem rozwiązywali neoplastycyści związani przede wszystkim z holenderską grupą De Stijl.
Istotę twórczości jej czołowych przedstawicieli Pieta Mondriana i Theo van Doesburga stanowiła podstawowa struktura rzeczywistości. Mondrian (od 1909 r. związany był z amsterdamskimi teozofami) traktował rzeczywistość jako nieograniczoną przestrzeń bez początku i bez końca, w której podstawowe żywioły organizowane są przez dwie przenikające się siły – reprezentowany przez pion element męski i poziomy element żeński. Dzieło sztuki może tylko próbować przedstawić wynik wzajemnego ścierania się tych dwóch elementów.
W koncepcji van Doesburga nieskończona przestrzeń może być „skondensowana” w tworzonych przez artystę strukturach elementów – swoistych „pułapkach” - i te właśnie układy elementów stanowią temat jego obrazów.
Ani Mondrian ani van Doesburg nie pozostawili istotnych prac rzeźbiarskich. Jedynym dziełem realizującym w praktyce teorie neoplastycyzmu jest zaprojektowany przez Gerrita Rietvelda w 1924 r. Schröder-Haus w Utrechcie, a jedyną czysto rzeźbiarską ich interpretacją są genialne w ich poetyckiej prostocie formy Katarzyny Kobro.
I konstruktywizm i neoplastcyzm były kierunkami formalnie bardzo oszczędnymi - wręcz ascetycznymi. Takimi były również dzieła ich kontynuatorów, zawsze czyste, eleganckie, intelektualnie wyrafinowane. |
SURREALIZM
Joan Miró 1893-1983
Salvador Dali 1904-1989 |
Surrealizm jest ze wszystkich nurtów modernizmu najbardziej schizofreniczny, a to nie ze względu na jego program, ale na własne, historyczne rozdwojenie jaźni. Jako kierunek artystyczny proklamujący zerwanie z wszelką tradycją, całkowitą wolność twórczą i prymat podświadomości wobec intelektu stanowił ciekawe i inspirujące doświadczenie. W odróżnieniu od dadaizmu negującego istnienie jakichkolwiek reguł, surrealizm uznawał ich istnienie, jednak uważał, że nie określa ich rozum lecz tkwiące głęboko w ludzkiej podświadomości popędy. Dlatego uważa się go za artystyczną interpretację freudyzmu. Również w odróżnieniu od dadaizmu surrealizm nie kwestionował znaczenia warsztatu, a wielu surrealistów było wybitnymi malarzami (w tradycyjnym znaczeniu).
Jednak surrealizm, jak żaden inny kierunek uwikłany był w politykę, a związany z komunizmem i trockizmem „papież surrealistów” Andre Breton rozumiał wolność artystyczną dość jednostronnie i wyrzucał z grona surrealistów artystów (Dali, Giacometti), którzy naruszyli zasady artystycznej lub politycznej ortodoksji. Tym samym pozbawiał surrealizm możliwości rozwoju wykraczającego poza obrazowanie paradoksu. |
SOCREALIZM
Wiera Muchina 1889-1953
Arno Breker 1900-1991
Josef Thorak 1889-1952 |
Na początku lat 30-tych XX wieku w komunistycznym Związku Radzieckim i w narodowosocjalistycznych Niemczech wprowadzono metodami administracyjno-policyjnymi nowy styl - socrealizm (emelenty socrealizmu są również obecne w twórczości włoskiej grupy Novecento, ale faszyzm nie zwalczał awangardy).
Wspólną cechą wszystkich odmian socrealizmu było nawiązywanie do wielkiej tradycji klasycznej, kultywowanie wartości i postaw "państwowotwórczych" i monumentalizacja formy. Sformułowana w 1934 r. doktryna socrealizmu komunistycznego programowała sztukę "narodową w formie i socjalistyczną w treści", której głównym celem była mobilizacja społeczeństwa do intensywnej pracy i przewidywanej walki - w przypadku Związku Radzieckiego - o panowanie nad światem międzynarodowego proletariatu. W 1933 r. w Niemczech powstało kierowane przez Goebelsa Ministerstwo Oświaty i Propagandy, którego celem było "duchowe kształtowanie narodu, propaganda na rzecz państwa, kultury i gospodarki", oraz przygotowanie do walki o panowanie nad światem narodu (rasy) nadludzi i "kulturtraegerów".
Przy wszystkich regionalnych i ideologicznych odmiennościach socrealizm miał jedną cechę wspólną - nie był realizmem, ponieważ nie przedstawiał jakiejkolwiek istniejącej rzeczywistości, ale w quasi-realistycznej konwencji ilustrował utopijną wizję społeczeństwa, które dopiero miało powstać - między innymi w wyniku edukacyjnego oddziaływania nowej sztuki.
W zakresie formy socrealizm odwoływał się do tradycji sztuki antycznej w jej wydaniu mitologiczno-sakralnym (heroiczne fryzy greckiej światyni klasycznej) i imperianym (rzeźba i architektura cesarskiego Rzymu), odium spadło na wszystkie nurty nawiązujące do tej samej tradycji, a w odniesieniu do sztuki współczesnej przede wszystkim na nowoczesny klasycyzm, który do dnia dzisiejszego traktowany jest za przejaw mentalności "faszystowskiej". |
EKSPRESJONIZM
ABSTRAKCJONISTYCZNY
Willem De Kooning 1904-1997
Alexander Calder 1898-1976
Louise Nevelson 1899-1988
Isamu Noguchi 1904-1988
George Rickey 1907-2002
Louise Bourgeois 1911-2010
Jean Tinguely 1925-1991
James Rosati 1911-1988
Eduardo Chillida 1924-2002
John Chamberlain 1927
Clement Meadmore 1929-2005
Mark di Suvero 1933
Frank Stella 1936 |
Wprowadenie socrealizmu spowodowało ucieczkę niedobitków awangardy rosyjskiej (ok. 1500 artystów zmarło w łagrach lub zostało zabitych) do Niemiec i Francji, a wprowadzenie socrealizmu w Niemczech wywołało kolejną ucieczkę awangardystów najpierw z Niemiec do Francji, a potem do Stanów Zjednoczonych. Niemal cała światowa awangarda znalazła się na początku lat 40-tych w USA, częściowo zapuściła tam korzenie i wywarła wpływ na całą sztukę amerykańską. Dzięki temu modernistyczna awangarda mogła przeżyć drugą młodość i zdominować sztukę światową.
Po zakończeniu wojny potępiony został socrealizm niemiecki, natomiast socrealizm radziecki rozwijał się nadal i z nastaniem zimnej wojny stał się ideologiczną i artystyczną etykietą oficjalnej sztuki bloku wschodniego.
Stany Zjednoczone, światowe mocarstwo militarne i gospodarcze, ale w dziedzinie sztuki peryferia Europy, potrzebowało w wojnie ideologicznej artystycznego "oręża".
Mogła nim być nowa sztuka, która byłaby przeciwieństwem imperialistycznego socrealizmu, ale jednocześnie nie byłaby prostym zapożyczeniem z dorobku europejskiej awangardy.
To pilne zapotrzebowanie na nowy styl nie stworzyło samo przez się ekspresjonizmu abstrakcjonistycznego, bo w gruncie rzeczy stworzył go znacznie wcześniej Kandinksy. Jednak względy propagandowe i rynkowe wykreowały nowy symbol "sztuki wolności", w której nie było już miejsca na ekspresjonistyczny mistycyzm rosyjskiej awangardy. Miejsce to zajął "gest" - a-racjonalna, super-emocjonalna emanacja pierwotnej siły twórczej - taki nieokiełznany, galopujący po bezkresnej prerii mustang.
W dziedzinie rzeźby bezpośrednim odpowiednikiem action-painting były dzieła Willema De Kooninga, jednego z czołowych amerykańskich abstrakcjonistów, ale do abstraksjonistycznego ekspresjonizmu zaliczyć można właściwie wszystko, co w ówczesnej i współczesnej sztuce w żaden sposób nie kojarzy się z figuratywizmem i akcentuje dynamiczne, otwarte układy kompozycyjne. |
HENRY MOORE
BARBARA HEPWORTH
JOHN SAFER
|
HENRI MATISSE
WILHELM LEHMBRUCK
JACOB EPSTEIN
JACQUES LIPCHITZ
ALBERTO GIACOMETTI
PABLO SERRANO
LEONARD BASKIN
MANUEL NERI
PAUL THEK
|
PABLO PICASSO
UMBERTO BOCCIONI
MARCEL DUCHAMP
DAVID SMITH
JOEL SHAPIRO
VLADIMIR TATLIN
NAUM GABO
KATARZYNA KOBRO
RICHARD LIPPOLD
KENNETH SNELSON
HANS ARP
MAX ERNST
JOAN MIRÓ
SALVADOR DALI
JEAN DUBUFFET
|
WILLEM DE KOONING
ALEXANDER CALDER
ISAMU NOGUCHI
JEAN TINGUELY
JAMES ROSATI
EDUARDO CHILLIDA
JOHN ANGUS CHAMBERLAIN
CLEMENT MEADMORE
MARK DI SUVERO
FRANK STELLA
|
VIERA MUCHINA
ARNO BREKER
JOSEF THORAK
|
|