W historii sztuki pojęcie archaiczna kojarzy się niemal automatycznie ze sztuką tworzoną w kontynentalnej Grecji w okresie od tzw. wieków ciemnych, które nastały po zniszczeniach spowodowanych najazdem ludów morskich ok 1200 r. pne do początków sztuki klasycznej, a więc do ok. 500 r. pne.
Określenie "wieki ciemne" wynika przede wszystkim z niewielkiej ilości zachowanego materiału archeologicznego, a więc i niewielkiej wiedzy o tym okresie, ma jednak również znaczenie wartościujące, ponieważ w okresie tym nastąpił albo regres lub całkowity zanik wczesnostarożytnych kultur minojskiej i mykeńskiej, a wstępujące na ich miejsce kultury nowe mają szczególny, właśnie archaiczny charakter. Cechy kultur archaicznych pozwalają na przypuszczenie, że tworzyły je prymitywne ludy najeźdźców, które potrzebowały kilku stuleci na to, aby asymilować elementy kultur wcześniejszych i wypracować własny język sztuki.

W tym samym czasie, gdy wykluwała się archaiczna sztuka grecka na terenie północnej Italii osiadł nieznanego pochodzenia lud Etrusków (być może był to jeden z ludów morskich), którego najwcześniejsze zabytki wywodzą się z tzw. kultury Villa Nuova, a który kilka wieków później został wchłonięty przez rosnącą w potęgę republikę rzymską.

Na terenie Mezopotamii w okresie wieków ciemnych powstało, a następnie chyliło się ku upadkowi państwo nowoasyryjskie /do 612 pne/, a później Babilon pod rządami Nabuchodonozora II /605-562/ przeżywał krótki okres (artystycznej) świetności, by w roku 539 ulec nowej potędze - Persom. Co z kolei wzięli czynny udział w historii Grecji tocząc z nią długotrwałe wojny perskie, a ulegli dopiero Macedończykowi Aleksandrowi Wielkiemu. Sztuka Babilonu ze względu na jej związek z wcześniejszymi formacjami przedstawiona została w rozdziale poświęconym pierwszym cywilizacjom. Sztukę perską przedstawiamy w dziale sztuki archaicznej, chociaż rozwijała się ona równolegle z grecką sztuką klasyczną. Wydaje się jednak, że i formą i duchem należy ona do okresu archaicznego.

Przy okazji warto wspomnieć, że gdy na Peloponezie powstawały pierwsze, prymitywne w formie świątynie nowego stylu (a więc ok. 600 r. pne) w Egipcie od dwóch tysięcy lat stała już piramida Cheopsa, a niemal tyle samo liczył sobie sumeryjski ziggurat Urnammu, ale dla sztuki europejskiej był to początek, a dla sztuki Egiptu i Mezopotamii był to początek końca.

ilustracja: Kora z Auxerre, 640 r. pne