Na ogół nie mamy większych problemów z odróżnieniem budowli romańskiej od gotyckiej czy renesansowej. Gorzej, jeśli trzeba odróżnić styl renesansowy od manierystycznego albo określić, o jaką odmianę gotyku chodzi - fracuski czy angielski, a jeśli angielski, to czy to jeszcze decorated czy już perpendicular.
Sprawne odróżnianie stylów to spora sztuka i duża satysfakcja. Trochę podobna do tej, jaką daje znajomość nut i umiejętność gry na instrumencie. Wbrew pozorom potrzebna jest do tego nie tylko wiedza, ale i metoda. Tą metodą jest umiejętność widzenia tego, co ważne, a pomojania tego, co nieważne.

W tym dziale gromadzone są przykłady najbardziej charakterystycznych elementów budowli ułatwiające identyfikację wielkich stylów architektonicznych, ich odmian regionalnych, a także najwazniejszych modyfikacji wprowadzanych w architekturze sakralnej przez różne reguły zakonne.

Na tej stronie podane są informacje wstępne oraz podstawowa terminologia dotycząca elementów budowli oraz układów przestrzennych.

TABELA STYLÓW

W tabeli uporządkowane są najważniejsze europejskie style historyczne i ich odmiany regionalne.

ILE BYŁO NAPRAWDĘ STYLÓW ARCHITEKTONICZNYCH

W tabeli kolorem czerwonym oznaczone zostały wielkie style architektoniczne odpowiadające głownym okresom rozwoju kultury. Było ich w historii tylko kilka, ale ich odmian znacznie więcej. Omawiając kolejne style będziemy się trzymać tego podziału, ale jest on w gruncie rzeczy błędny. Trzeba o tym wiedzieć, ponieważ ułatwia to rozpoznawanie stylów pozornie bardzo do siebie podobnych. O co chodzi...

W całej historii architektury europejskiej istniały tylko trzy systemy konstrukcyjne i trzy odrębne style architektoniczne.

STAROŻYTNA GRECJA

W starożytnej Grecji system konstrukcyjny składał się z dwóch elementów: kolumny i belki.
Styl archtektoniczny starożytnej Grecji określiła konstrukcja budowli i porządki architektoniczne. Każdy z nich miał własny system proporcji oraz charakterystyczny zestaw motywów dekoracyjnych. Porządki różniły się formą głowicy, opracowaniem trzonu i bazy kolumny, oraz podziałem i dekoracją belkowania. Najwazniejsze było jednak to. że w architekturze greckiej ściana pełni funkcję wyłącznie osłonową o w skarjnych przypadkach mogło jej w ogóle nie być (monopteros). Wyeksponowanie kolumny jako głownego elementu konstrukcyjnego nadało architekturze greckiej pewną niematerialność, nawet w ciężkich budowlach doryckich okresu archaicznego. W architekturze greckiej po prostu nie ma bryły.

STAROŻYTNY RZYM

W starożytnym Rzymie podstawę budowli stanowiły ściana, łuk (sklepienie) i kopuła (która jest szczególnym przypadkiem sklepienia).
W zakresie symboliki Rzymianie przejęli cały formalny język architektury greckiej, uzupełniając go o nowy porządek kompozytowy, oraz stosuąc po raz pierwszy tzw. superpozycję, czyli ozdabianie kolejnych kondygnacji budynku róznymi porządkami od doryckiego (toskańskiego) na parterze, przez joński, koryncki, do kompozytowego na ostatnim poziomie (jak np. w Colosseum). Jednak zastosowany przez Rzymian nowy system konstrukcyjny umożliwił tworzenie nowych form przestrzennych budowli i operowanie masywną bryłą zamkniętą ścianami. W architekturze rzymskiej nie ma greckiej elegancji, jest za to brutalna siła.

Chrześcijaństwo przez niemal tysiąc lat poszukiwało własnego stylu, przystosowując rzymski system konstrukcyjny do potrzeb nowej religii. W dalszym ciągu podstawą była konstrukcja rzymska, w której liniową podporę stanowi ściana, a przekryciem jest płaski strop belkowy, kopuła lub sklepienie kolebkowe. Właśnie dlatego pierwszy styl architektury chrześcijańskiej nazywa się romańskim, czyli rzymskim.

GOTYK

Średniowieczny gotyk stworzył system konstrukcyjny oparty na ostrołukowym sklepieniu żebrowem, koncentrującym ciężar przekrycia w czterech punktach. Umożliwia on przekrycie powierzchni o niemal dowolnym kształcie, ale wymaga stosowania systemu przyporowego. Gotycki system konstrukcyjny nie wymaga stosowania masywnych ścian, które zastąpione zostały wielkimi otworami okiennymi rozświetlającymi wnętrze i tworzącymi zupelnie nową, symboliczną przestrzeń.

STYLE ARCHITEKTURY NOWOŻYTNEJ

Wszystkie style, które pojawiły się po gotyku, a przed wynalezieniem betonu zbrojonego i współczesnych konstrukcji geodezyjnych, są tylko kolejnymi próbami nowej aranżacji elementów architektury antycznej. Architektura renesansowa, manierystyczna, barokowa i klasycystyczna, to w gruncie rzeczy bryły dekorowane antycznym detalem, który najczęściej nie spełnia już żadnej funkcji konstrukcyjnej, ale jest wyłącznie manifestacją pewnej ideologii.

Bendyktyni 529
Plan Sankt Gallen 820-830
Opactwo w Cluny 910
Cluny II 981
Reforma kluniacka 950-1050
Cluny III 1089
Reformy paoieskie 1046-1075
Cystersi 1098

01. ARCHITEKTURA EGIPSKA

02. ARCHITEKTURA MEZOPOTAMSKA

03. ARCHITEKTURA EGEJSKA

04. ARCHITEKTURA GRECKA

05. ARCHITEKTURA RZYMSKA

06. ARCHITEKTURA WCZESNOCHRZEŚCIJAŃSKA

07. ARCHITEKTURA BIZANTYJSKA

08. ARCHITEKTURA PREROMAŃSKA

09. ARCHITEKTURA ROMAŃSKA

10. ARCHITEKTURA GOTYCKA

11. ARCHITEKTURA RENESANSOWA I MANIERYSTYCZNA

12. ARCHITEITURA BAROKOWA I ROKOKOWA

13. ARCHITEKTURA KLASYCYSTYCZNA

14. ARCHITEKTURA MODERNISTYCZNA

15. ARCHITEKTURA POSTMODERNISTYCZNA

CIĄGŁOŚĆ I ODMIENNOŚĆ

Mówiąc w wielkim uproszczeniu, każdy budynek jest konstrukcją zabezpieczającą ludzi wykonujących różne czynności przed wiatrem, chłodem lub zimnem (ściany) i przed opadami (przekrycie). Przekrycie musi być jakoś podparte, żeby nie zawaliło się ludziom na głowy. W ścianach muszą znajdowac się otwory doświetlające i komunikacyjne (okna i drzwi), tak wykonane, aby ich górne zamknięcie nie zawaliło się. Sposób rozwiązania takiej konstrukcji jest jednym z podstawowych elementów stylu architektonicznego.
Drugim elementem stylu była zawsze (tzn. do czasu funkcjonalistycznego modernizmu) symbolika budowli. Ta symbolika realizowana była na dwa sposoby. Jednym było użycie detalu architektonicznego i ornamentu, dwołujące się do skojarzeń, a więc do intelektu. Jest to symbolika zakodowana w tradycji kulturowej. Drugim sposobem było kształtowanie przestrzeni oddziaływającej na emocje, a więc odwołującej się do struktury psychofizjologicznej człowieka.
Oczywiście architektura jest sztuką użytkową i na jej układ przestrzenny wpływają praktyczne potrzeby, ale tak się składa, że większość zachowanych, stylotwórczych budowli historycznych to albo budowle sakralne, albo reprezentacyjne budowle dworskie i publiczne, których wyraz symboliczny jest znacznie ważniejszy, niż proste względy praktyczne.
Żaden względ praktyczny nie tłumaczy wysokości geotyckiej katedry, ani przestrzeni współczesnych budynków sądowych czy administracyjnych. Poza przypadkami budownictwa ograniczonego skrajnym niedostatkiem ekonomicznym, cała architektura, włącznie z całą architekturą radykalnego funkcjonalizmu, analizowana z punktu widzenia potrzeb użytkowych, ergonomii i norm sanitarnych jest jednym wielkim marnotrawstwem. To marnotrawstwo ma tylko jedno wyjaśnienie. Jest nim kultura.

BUDOWLA PODŁUŻNA - BUDOWLA CENTRALNA

Każdy budynek można interpretować jako obudowane miejsce wykonywania jakiejś czynności. Tę czynność lub zespół czyności architekci nazywają skrótowo "funkcją". Przestrzeń potrzebną do poruszania się ludzi wykonujących w budynku różne czynności architekci nazywają skrótowo "komunikacją". Schemat łączący funkcję i komunikację to plan budynku.

Wszystkie budowle, niezależnie od stylu, realizują jeden z zasadniczych schematów:
- schemat budowli centralnej o kilku lub wielu osiach symetrii, albo
- schemat budowli podłużnej o jednej, wyraźnej osi symetrii.

Plany "idealne" spotka się rzadko i to tylko w niewielkich budowlach o wyrażnie określonym przeznaczeniu. W praktyce zwykle zachodziła koniecznośc tworzenia budowli o bardziej złożonej funkcji, czego skutkiem było powstawanie planów mieszanych, jednak nawet w bardzo skomplikowanych układach można bez trudu wskazać elementy mające środek lub oś symetrii.

Te podstawowe schematy pojawiły się już w starożytności, ale są podstawą architektury do czasów współczesnych i w gruncie rzeczy trudno mówić tu o jakichkolwiek historycznych "zapożyczeniach". Po prostu inaczej "się nie da". Prawdą jest natomiast, że w toku historii układy te zystały znaczenie symboliczne i znalazły praktyczne rozwiązania konstrukcyjne, a więc i kolejne epoki, powtarzając określone schematy tworzyły kolejne ogniwa historycznej ciągłości.

BAZYLIKA

Świątynie antyczne były budowlami zamkniętymi. Uroczystości religijne, składanie ofiar odbywało się na zewnętrz świątyni mieszczącej posąg bóstwa i dostępnej tylko dla kapłanów. Chrześcijaństwo stworzyło zapotrzebowanie na nowy rodzaj budowli, w której może zmieścić się cała wspólnota religijna w celu sprawowania (początkowo bardzo prostej) liturgii. Edykt mediolański z 313 r. cesarzy Konstantyna Wielkiego i Licyniusza umożliwił chrześcijanom podjęcie działalności budowlanej, ale pierwsze świątynie powstawały jako adaptacje prywatnych domów zamożnych chrześcijan, a pierwsze wielkie świątynie wznoszone były z inicjatywy matki Konstantyna Wielkiego Heleny i samego casarza, który chrześcijaninem nie był (przyjął chrzest na łożu śmierci).
W naturalny sposób układem nadającym się idealnie do potrzeb nowego kulktu stała się bazylika, ponieważ spełniała cztery warunki: przeznaczona była dla dużych zgromadzeń, miała rozwiązany problem doświetlenia, miała w swoim układzie miejsca o szczególnej symbolice i nie była obiciążona bezpośrednimi związkami z kultami pogańskimi.

Bazylika powstała w starożytnej Grecji jako miejsce sprawowania urzędu przez archonta basileusa (stąd jej nazwa), urzędnika odpowiedzialnego za sprawowowanie kultu. Przejęta została przez Rzymian i stała się miejscem urzędowania trybunałów oraz zawierania transkacji ekonomicznych. Jednak do czasów cesarskich bazylika nie miała znanego nam, typowego układu. Wzniesiona w 179 BC przy Forum Romanum Basilica Aemilia miała wprawdzie układ nawowy, ale doświetlona była dwoma rzędami okien przebitych w jednej ścianie. Podobnie doświetlona była bazylika w Pompejach zbyudowana wok. 125 BC. DOpiero wzniesiona w 113 AD przy Forum Trajana pięcionawowa Basilica Ulpia miała środkową nawę doświetlona oknami znajdującymi się w ścianach podtrzymywanych przez wewnętrzne komumnady nawy środkowej. Schemat ten powtarza się w bazylice w mauretańskim Volubilis (217 AD) oraz w bazylice Maksencjusza/Konstantyna przy Via Sacra w Rzymie, zbudowanej w latach 308-312.

Cesarskie bazyliki rzymskie miały już wszystkie cechy potrzebne w świątyni chrześcijańskiej: odpowiednią wielkość, odpowiednie doświetlenie, oraz szczególne miejsca akcentowane apsydami. Brakowało im tylko idei porzadkującej wszystkie te elementy w symboliczną całość.

UKŁAD ŚWIĄTYNI CHRZEŚCIJAŃSKIEJ

Przejęta z architektury rzyskiej bazylika pozwalała na gromadzenie się w jednym miejscu dużej wspólnoty wiernych, ale dalszy rozwój układu świątyni zależał od tego, co ta wspólnota ma w świątyni robić. Działania te określa liturgia, która we wczesnych wiekach średnich nie była jeszcze skodyfikowana, a potem ulegała znacznym przekształceniom. Zmiany wynikały również z różnego przeznaczenia samej świątyni, a zaczęły odgrywać istotną rolę z pojawieniem się ruchu monastycznego i budową kościołów przyklasztornych, będących miejscem zgromadzenia okolicznej ludności, ale i służących życiu religijnemu zamkniętej wspolnoty zakonnej.
W procesie historycznym powstał pewien podstawowy schemat funkcjoinalny świątyni, składający się ze stref o róznym przeznaczeniu. Schemat ten odnależć można we wszystkich budowlach sakralnych (i w wielu świeckich), a sposób ich realizacji jest jedną z cech odrózniających style architektoniczne.

PRZEKRÓJ POPRZECZNY

Przekrój poprzeczny budowli informuje przede wszystkim o zasadzie jej doświetlenia, oraz o sposobie organizacji przestrzeni symbolicznej.
W architekturze chrześcijańskiej najpowszechniejszy jest typowy układ bazyliki trzynawowej, w której niższe nawy boczne oświetlone są oknami w ścianach bocznych, natomiast wyższa nawa główna doświetlona jest przez okna przebite w ścianie podpartej kolumnadą oddzielającą nawy. Taki pas okien doświetlających nazywa się clerestorium.
Bazylika ma kilka odmian.
Pseudobazylika to świątynia, w której nawa główna jest nieznacznie wyższa od naw bocznych, nawy oddzielone są wysokimi podporami, a cała przestrzeń oświetlona jest przez jeden pas wysokich okien.
Bazylika emporowa to zwykle bazylika pięcionawowa, a której wewnętrzne nawy boczne są spiętrrzone, tworząc tzw. empory, połaczone z nawą głowna prześwitami arkad.
Kościół halowy to budowla o trzech nawach równej wysokości i wysokich podporach.
Kościół salowy nie ma żadnego podziału na nawy i właściwie tworzy jedną przestrzeń. Tak dzieje się na ogół w przypadku budowli małych. W świątyniach większych zdarza się, że filary tworzące ściany boczne wystają do wnętrza, tworząc nisze (zwykle wykorzystywane jako kaplice), czyli swego rodzaju "podział pozorny".

Arkada lombardzka (fryz lombardzki) - ślepa arkada zbudowana z łuków podpartych konsolami. Często uzupełniana lizena jako elementem artykulacji ściany. Typowy element zdobniczy architektury lombardzkiej i szerzej - romańskiej

Kolumnada - ciąg kolumn połączonych belkowaniem. Może wspierać wyższe partie budowli, może być elementem samodzielnym. Kolumnada poprzedzająca wejście do budynku to portyk. Kolumnada otaczająca dziedziniec to perystyl.

(Rzymska kolumnada w Jerash)

Kopuła - przekrycie w kształcie czaszy o przekroju półkolistym, eliptycznym, ostrołukowym lub cebulastym i podstawie kolistej, owalnej lub wielobocznej, podparte ścianą lub bębnem. Elementami łączącymi kopułę kolistą lub wieloboczną z prostokątną podstawą są pendentywy i trompy.

Oculus - okrągły otwór doświetlający i wentylacyjny w najwyższym punkcie kopuły. Pierwotnie pozbawiony zamknięcia (przeszklenia), od czasu renesansu często chroniony latarnią.

Nazwa używana również na określenie okrągłego okna w ścianie.

Architraw - dolna, oparta na głowicy kolumny, część belkowania w antycznych porządkach architetonicznych (wyżej był fryz i gzyms). Nazwy używa się również na określenie ozdobnegom profilowanego nadproża otworów okiennych j drzwiowych.

Przypora, skarpa - filar wbudowany w ścianę i wystający na zewnątrz budowli, przenoszący na podłoże siły rozporowe sklepienia. Może mieć konstrukcję ażurową, zbudowną z filarów, filarów zawnętrznych i łęków przyporowych.

Narteks - przedsionek świątyni, należący do budynku, ale właściwie nie należący do przestrzeni kultowej. Pierwotnie przeznaczony był dla nie należących do wspólnoty katechumenów i pokutników.
Może stanowić oddzielone, pierwsze przęsło korpusu nawowego, może być oddzielnym pomieszczeniem, może być również przybudówką.