Romanizm kojarzy nam się dostojnie, ale dość ponuro. Proste bryły, surowe ściany, małe okna, mrok klasztornych krużganków... Takim bywa romanizm Europy północnej, w tym polski, powstający w bezpośrednim kontakcie z romanizmem niemieckim. Ale romanizm ma również inne oblicza, a wszystkie łączy kilka wspólnych cech.
Styl romański zaczął się krystalizować w architekturze karolińskiej IX wieku, a budowle ottońskie z początku XI w. mają juz niemal wszystkie jego cechy, oprócz jednej - sklepionej nawy głównej.
Sklepienie kolebkowe zastosowano po raz pierwszy w nawie głównej w kościele St. Philibert w Tournus, Francja (1000-1019), ale kolebki ustawione są poprzecznie do traktu.
Najstarsze przekrycia całej nawy tunelem sklepienia kolebkowego powstały prawdopodobnie w katalońskich kościołach Sant Vincenç de Cardera (1029-1040), Sant Ponç de Corbera (1025-1050), Santa Maria de Ripoll (1035-1050) i we francuskim kościele Saint Savin sur Gartempe 1040-1090. Najstarsze sklepienie krzyżowe środkowej nawy zbudowano w katedrze w Spirze ok. 1060 r.
Architekturę karolińską i ottońską, oraz tzw. pierwszy romanizm można zaliczyć do okresu wczesnoromańskiego, natomiast za początek dojrzałego romanizmu można uznać połowę XI wieku. Za początek stylu gotyckiego uznaje się zbudowanie w 1140 r. sklepienia żebrowego w kościele w St. Denis, ale wiele najważniejszych budowli romańskich powstawało aż do końca XII wieku, a nawet później. Tak więc:

okres wczesnego romanizmu obejmuje lata 900-1050,
okres dojrzałego romanizmu zamykają daty 1050-1200.

Inna periodyzacja architekturę karolińska i ottońską zalicza do okresu pre-romanizmu (do 1050), po którym nastąpiły kolejne fazy rozwoju stylu romańskiego. Obydwa podziały mają swoje uzasadnienia, zwolenników i przeciwników.

Sant Ponç de Corbera, 1025-1050

Romanizm jest wynikiem połączenia różnych elementów pojawiających sie w niemal tysiącletnim procesie:

- planu antycznej bazyliki rzymskiej i rzymskiej bazyliki wczesnochrześcijańskiej
- architektury okresu wędrówek ludów: merowińskiej, longobardzkiej i asturyjskiej
- wpływów architektury bizantyjskiej.

Decydujące dla powstania stylu był okres karoliński. Karol Wielki został w 800 r. koronowany na cesarza, a tym samym zrównany rangą z cesarzem bizantyjskim i miał ambicję patronowania kościołowi łacińskiemu w całym dawnym cesarstwie zachodnim. Z tego względu architektura karolińska, pozostając pod wpływem imponującej sztuki bizantyjskiej szukała wzorów przede wszystkim w tradycji łacińskiej, jaką była wczesnochrześcijańska bazylika rzymska. Plan bazyliki stał się podstawowym planem architektury romańskiej, a jej modyfikacje wynikały z potrzeb zmieniającej się liturgii oraz ze sposobu sprawowania władzy politycznej.

W okresie romanizmu wykształcił się podział przestrzeni świątyni chrześcijańskiej na strefy o odrębnych funkcjach, oraz charakterystyczna, najczęściej znaczona wieżami bryła. Podział przestrzenny wynikał z potrzeb liturgii i życia monastycznego, natomiast bryła była wynikiem zastosowania tego podziału w bazylice budowanej w romańskim systemie konstrukcyjnym.

Wzorami kształtującymi wyobrażenie o formie świątyni były:
- plan z Sankt Gallen - projekt wzorcowego klasztoru wykonany po synodzie biskupów w Akwizgranie w 817 r., zawierający plan dwuchórowej bazyliki z transeptem i dwiema wieżami w części zachodniej,
- kościoły budowane w opactwie benedyktyńskim w Cluny, z którego wyszły tzw. reformy kluniackie,
- przepisy regulujące sposób i miejsce przechowywania relikwii,
- reguły niektórych zakonów określające cechy architektury klasztornej (cystersi).

Antyczna bazylika była budowla niezorientowaną, mająca często dwie apsydy (trybunalską i przeznaczona na posąg bóstwa). W architekturze karolińskiej pojawił się podobny układ kościoła dwuchórowego, ale podstawowy plan bazyliki jest zorientowany w kierunku zachód - wschód. Od zachodniego wejścia droga prowadzi ku części wschodniej mieszczącej prezbiterium, zwykle zakończone symboliczna apsydą.
Zmiany i modyfikacje planu wynikały z różnej wielkości i pojemności kościoła, oraz jego przeznaczenia, a także z przepisów i potrzeb liturgicznych. Najważniejsze z nich to reforma ruchu monastycznego wymagająca od mnichów odprawiania codziennej mszy, a więc stwarzająca zapotrzebowanie na większa liczbę ołtarzy, oraz zezwolenie na przechowywanie relikwii na głównym poziomie kościoła i ich ekspozycji dla pielgrzymów, co skutkowało tworzeniem wieńców kaplic wokół prezbiterium, dostępnych z korytarza zwanego obejściem.

Plan bazyliki dwuchórowej miał znaczenie symboliczne i praktyczne: chór wschodni mieścił ołtarz główny, chór zachodni mieścił czasami baptysterium, jednak przede wszystkim przeznaczony był dla biskupa.

Transept występował już w bazylikach wczesnochrześcijańskich, ale stanowił tam wschodnie zakończenie traktu. W bazylikach romańskich oddzielał on powiększony chór przeznaczony dla kleru pod korpusu nawowego przeznaczonego dla wiernych.

Przegląd planów kościołów romańskich na końcu strony (>).

Przekrój poprzeczny budowli informuje przede wszystkim o zasadzie jej doświetlenia, oraz o sposobie organizacji przestrzeni symbolicznej.
Bazylika to budowla trzynawowa, w której niższe nawy boczne oświetlone są oknami w ścianach bocznych, natomiast wyższa nawa główna doświetlona jest przez okna przebite w ścianie podpartej kolumnadą oddzielającą nawy.
Pseudobazylika to świątynia, w której nawa główna jest nieznacznie wyższa od naw bocznych, nawy oddzielone są wysokimi podporami, a cała przestrzeń oświetlona jest przez jeden pas wysokich okien.
Bazylika emporowa to zwykle bazylika pięcionawową, w której wewnętrzne nawy boczne są spiętrzone, tworząc tzw. empory, połączone z nawą główną prześwitami arkad.
Kościół halowy to budowla o trzech nawach równej wysokości i wysokich podporach.
Kościół salowy nie ma żadnego podziału na nawy i właściwie tworzy jedną przestrzeń. Tak dzieje się na ogół w przypadku budowli małych. W świątyniach większych zdarza się, że filary tworzące ściany boczne wystają do wnętrza, tworząc nisze (zwykle wykorzystywane jako kaplice), czyli swego rodzaju "podział pozorny".

Styl romański ma cechy formalne o charaketrze ponadregionalnym, oraz takie, które zmieniają się w zalezności od regionu i tradycji miejscowej. Cechy o charakterze rgionalnym mają charakter czysto romański, a więc jednoznacznie definiują budowlę stylistycznie, tyle tylko, że ich zasięg jest ograniczony.
Symbolika romańska ma charakter uniwersalny i wynika z doktryny chrześcijańskiej.

Najważniejszą, chociaż trudną do zdefiniowania cechą romanizmu jest czystość formy. Polega ona na tym, że w budowli romańskiej i w jej elementach forma zawsze dominuje nad dekoracją, a ornament nigdy nie zaciera formy, jak to się zdarza w budowlach gotyckich. W katedrze gotyckiej system przypór, łęków, zdobionych żabkami pinakli, wyrafinowanych maswerków powoduje, że np. otaczający apsydę wieniec kaplic stanowi jedną masę rozedrganego ornamentu, natomiast w budowli romańskiej każda jej cześć jest precyzyjnie zdefiniowanym, odrębnym elementem. Okno, portal, kaplica, nawa, transept, wieża - wszystkie te elementy mają swoje czytelne miejsce w kompozycji, której tłem jest ściana.

Ta główna cecha jest wynikiem systemu konstrukcyjnego, którego podstawą są:

- łuk pełny (półkolisty) jako zamknięcie otworów
- filar jako podpora łuku
- sklepienie kolebkowe jako przekrycie powierzchni
- ściana jako podpora sklepienia

Sklepienie kolebkowe zbudowane jest z elementów przenoszących pełne obciążenie partii wyższych, musi być więc wykonane z mocnego materiału i mieć odpowiednia grubość. Jest więc ciężkie i wymaga liniowych podpór w postaci masywnych, grubych ścian.

Ściany nie mogą być zbytnio osłabiane, dlatego romańskie otwory są niewielkie i wąskie. Dla zwiększenia kąta wpadającej wiązki światła często stosuje się w romanizmie glify, czyli ukośne fazowanie otworów rozszerzających się na zewnętrz ścian.

Sklepienie kolebkowe umożliwia przekrycie powierzchni prostokątnej. Apsydy przekrywane półkopuła maja plan półkolisty. Sklepienie krzyżowe powstające z przecięcia dwóch sklepień kolebkowych umożliwia przekrycie powierzchni kwadratowej. Prostota form elementów składowych zmusza do komponowania bryły będącej sumą brył składowych. To z kolei decyduje o wewnętrznym podziale przestrzeni.

Elementem o czysto romańskim pochodzeniu jest triforium zarówno będące częścią dekoracji wnętrza jak i otwarciem empory, a także galeria arkadowa (galeria karłowa) będąca elementem dekoracji zewnętrznej budowli. Obydwa elementy są rozwiązaniem poziomego otworu (rzeczywistego lub ślepego) z użyciem typowego zespołu arkad tworzących galerię.

Transept oddzielający chór od korpusu nawowego, a jednocześnie część przeznaczoną dla kleru i wiernych ma znaczenie praktyczne, ale tworzy jednocześnie ramiona łacińskiego krzyża jako podstawowego schematu budowli romańskiej.

Przestrzenny, bogato zdobiony portal ułatwia wejście do świątyni, ale ma również znaczenie symboliczne, oddziela sferę sacrum od sfery profanum, dlatego najczęściej zdobiony jest scenami Sądu Ostatecznego.

Charakterystyczne dla romanizmu wieże kościelne nie mają odpowiednika w architekturze antycznej, pojawiły się jako istotny element budowli dopiero w IX wieku i oprócz funkcji użytkowej (dzwonnica, strażnica, klatka schodowa) symbolizują "miasto Boga" (Civitas Dei).

Najbardziej charakterystyczną cechą romanizmu, jest sposób kształtowania bryły. Budowla składa się z odrębnych, czytelnych części o prostej geometrycznej formie, przykrytych własnym dachem.

Ta czytelność formy jest widoczna zarówno w budowlach małych jak i ogromnych, powstających we wszystkich regionach Europy.

Hiszpania, Sant Ponç de Corbera, 1025-1050

Najprostszy, grecki system konstrukcyjny składa się z dwóch podpór i belki.
Romański system konstrukcyjny składa się z dwóch podpór i łuku wykonanego z drobnych elementów. Wszystkie elementy łuku przenoszą ciężar elementów znajdujących się wyżej, a więc łuk musi być masywny i ciężki.
Szereg kolejnych łuków tworzy sklepienie kolebkowe, podparte szeregiem kolejnych filarów, tworzących ścianę. Sklepienie jest ciężkie i wymaga grubych ścian. Jednym ze sposobów zmniejszania ciężaru sklepienia lub jego wzmacniania jest stosowanie żeber poprzecznych zwanych gurtami. Gurty wymagają własnego podparcia, które może być pilastrem sięgającym podłoża, albo konsolą.

Najbardziej widoczna ściana nawy głównej ma podział pionowy i poziomy.
Łuk wsparty na dwóch filarach tworzy tzw. wielka arkadę. Z filarem zwykle związana jest podpora gurtu (lizena, pilaster, półkolumna). Górna część ściany nad arkadą mieści okno nawy głównej.
Odległość między dwoma filarami arkady tworzy przęsło - moduł traktu nawowego.
Jego powielenie tworzy rytmiczny podział pionowy i podział poziomy na pas arkad (i okien nawy bocznej) i górny pas ściany z oknami, zwany clerestorium.
Niższa nawa boczna ma swój dach tworzący w elewacji czytelny element podziału poziomego, ograniczając od dołu wysokość górnych okien. Na ścianie wewnętrznej nawy głównej jego odpowiednikiem jest "niezagospodarowany" pas pustej ściany nad arkadami.

Pas taki istnieje we wszystkich bazylikach, ale w czasach przedromańskich nie byl przedmiotem rozwiązań architektonicznych.

Wysokość pasa między arkadą a clerestorium zależy od szerokości nawy bocznej i kąta nachylenia dachu. Jeśli ta wysokość jest duża, nad nawą boczną (pod jej dachem) tworzy się znaczna przestrzeń. Może być ona połączona otworami z nawą główną i służyć jako dodatkowa kondygnacja użytkowa lub jako obejście techniczne pod dachem nawy bocznej wzdłuż całej nawy głównej. Taka dodatkowa kondygnacja nazywa się empora, otwory łączące ją z nawą główną są zwykle podzielone na mniejsze pola i opracowane jako mała arkada, tworząc element dekoracyjny zdobiący monotonny pas pod clerestorium.

Empory nie należy mylić z triforium, które jest obejściem nawy głównej wykonanym również nad wielka arkadą, ale mieszczącym się w grubości ściany. Arkady pełnią w tym przypadku również funkcję balustrady. W większości przypadków triforium nie ma jednak żadnej funkcji użytkowej i jest dekoracyjną, mała arkadą, za którą mieści się płytka nisza.
Jednym słowem - jeśli za arkadą znajduje się przeźrocze, a za nim przestrzeń użytkowa, mamy do czynienia z emporą, jeśli natomiast za arkadą jest przejście mieszczące się w grubości ściany lub płytka nisza, mówimy o triforium.
W praktyce określenie triforium stosuje się do ozdobnej arkady znajdującej się bezpośrednio pod oknami nawy głównej.

Nazwę triforium błędnie wywodzi się od łacińskiego określenia "trzy otwory". W rzeczywistości pochodzi ona od staronagielskiego określenia "przejście", a większość triforiów nie jest trój-, ale dwu- lub czterodzielna.

W bazylikach pięcionawowych lub bazylikach trzynawowych z piętrowymi nawami bocznymi empora nie rozwiązuje problemu dekoracji ściany, ponieważ ma własny dach zajmujący pas podokienny. W takich przypadkach nad arkada główną znajduje się arkada empory, a nad nią arkada triforium.

Poniżej przedstawione są przykłady różnych rozwiązań empor i triforiów.

Opactwo Maria Laach, 1093-1127

Przykład ściany nawy głównej bez jakichkolwiek elementów dekoracyjnych.

Katedra w Mainz

Podokienny pas clerestorium ozdobiony muralami umieszczonymi w płytkich niszach z pozornymi parapetami.

Caen, St. Trinite

Skomplikowana konstrukcja: triforium składa sie z sześciodzielnej arkady oraz przejścia technicznego wykonanego w grubości muru, za kolumnami wspierającymi górna część ściany.

Limburg

Rozwiązanie wzorcowe: nad wielka arkadą dwudzielna arkada empory, nad nią czterodzielne triforium z przejściem w grubości muru.

Santiago de Compostela

W katedrze w Santiago de Comnpostela cały, trzynawowy trakt przykryty jest jednym dachem, przekryta półkolebą empora doświetlona jest przez nisko przebite okna ściany zewnętrznej i w ogóle nie ma clerestorium.

W architekturze romańskiej można wskazać cztery odrębne sposoby użycia kopuły jako ważnego środka stylistycznego.

- pierwszy związany jest z uniwersalną symbolika kopuły jako symbolu chrześcijańskiej duchowości. Naturalnym miejsce lokalizacji kopuły było skrzyżowanie naw i takie rozwiązanie stało się częste od 1050 r., przy czym najczęściej stosowano kopułę ośmioboczną wspartą na trompach. Można się to dopatrzeć wpływu kaplicy pałacowej w Akwizgranie, a pośrednio architektury bizantyjskiej. To rozwiązanie jest najpopularniejsze w Niemczech. W Spirze po 1080 r. wykonano przebudowę wznosząc kopułę, która była wzorem dla katedr w Wormacji i Mainz.
Również w Hiszpanii podczas rekonkwisty budowano kościoły z kopułami w bardzo specyficznej konstrukcji. W katedrach w Zamora i Salamance oraz w kolegiacie Toro powstały kopuły 16-odcinkowe kopuły parasolowe z żebrami nad bębnem z oknami.

- Wenecja, Sycylia i południowe Włochy długo znajdowały sie pod zarządem bizantyjskiego gubernatora, Wenecja utrzymywała ścisłe kontakty handlowe z Konstantynopolem i wpływ architektury bizantyjskiej był tu bezpośredni. Przykładem jest bazylika San Marco w Wenecji (przebudowana w latach 1063-1072), gdzie pięć kopuł przekrywa skrzyżowanie i ramiona krzyża greckiego, oraz kościół S. Front w Périgueux 1125–1150.

- pierwsza wyprawa krzyżowa wyruszyła w 1095 r. po synodzie w Clermont i wzięło w niej udział rycerstwo hiszpańskie, włoskie i francuskie. Przez nich i przez zakony dotarły do Europy południowo zachodniej wzorce układów centralnych. Znalazły one najwięcej naśladowców w zachodniej i południowej Francji. W Perigeuex powstał kościół o bizantyjskim planie przypominającym plan bazyliki San Marco, ale najwięcej kościołów z tzw. szkoły Perigeuex (Angouleme, 1105-1128, Cahors 1100-1119, Solignac, Souillac) łączyło plan grecki z hierarchicznym, podłużnym schematem krzyża łacińskiego. W kościele w Angouleme skrzyżowanie naw, ramiona transeptu oraz trzy przęsła nawy głównej kryte są kopułami i takich kościołów powstało w tym rejonie niemal sto.

- zakon Templariuszy budował kościoły w całej Europie i często stosował plan rotundy nawiązującej do planu kościoła św. Grobu w Jerozolimie. Przykładami takich kościołów są: Vera Cruz w Segovii, Convento de Cristo w Tomar, Temple Church w Londynie, kościół Saint Mary w Eunate. Kościoły będące repliką kościoła Św. Grobu powstawały również z inicjatywy miejscowej, przy drogach pielgrzymkowych: Torres Del Río 1192-1220 (przy drodze pielgrzymkowej św. Jakuba).

Bezprecedensowym zjawiskiem były kościoły, w których skrzyżowanie naw przekryte zostało kopuła eliptyczną. Najwybitniejsze realizacje to kopuła w katedrze w Pizie (prostokątne skrzyżowanie miało być pierwotnie przekryte sklepieniem), oraz tzw. dekagon - 10-odcinkowa kopuła w bazylice św. Gereona w Kolonii (1219-1227) - w owym czasie największa kopuła na północ od Alp. Rozwiązanie nie było jednak wyjątkiem, ponieważ np. w Akwitanii zbudowano ponad sto mniejszych kościołów z kopułami eliptycznymi.

W architekturze romańskiej stosowano tradycyjne podpory - filary, kolumny, lizeny i pilastry- odróżniające się od innych stylów sposobem opracowania.

Najprostszy filar ma przekrój prostokątny. Do trzonu filara mogą przylegać podpory wzmocnień sklepień - gurtów i żeber. Podpory te mogą mieć również przekrój prostokątny (lizeny i pilastry), albo będący częścią koła (pół- i ćwierćkolumny). Jeśli do filara przylegają cztery pilastry i szerokości równiej jego bokom, cały filar ma przekrój krzyżowy - jest to chyba najbardziej typowy przekrój filara romańskiego.
W zależności od rozwiązania systemu sklepiennego, przy filarze może stać kilka dodatkowych podpór a jego przekrój przybiera zwykle jedną z przedstawionych form. Zwykle jednak filary romańskie nie są tak skomplikowane, jak będzie to miało miejsce w przypadku gotyckich filarów wiązkowych, w których zupełnie zaciera się forma głównej podpory.

Kolumny stosowane powszechnie do dzielenia naw w bazylikach wczesnochrześcijańskich i bizantyjskich okazały się w romańskiej architekturze sklepiennej podporami zbyt słabymi, dlatego stosowano je jako podpory o drugorzędnym znaczeniu konstrukcyjnym, ale mające istotne znaczenie dekoracyjne. Ich znaczenie wzrosło z chwilą pojawienia się tzw. alternacji podpór, w których w jednym szeregu arkad stosowane są naprzemiennie filary i kolumny.
O ile w architekturze wczesnochrześcijańskiej często ze względów praktycznych i ekonomicznych wykorzystywano elementy wcześniejszych budowli antycznych, to w romanizmie wmontowywanie takich elementów (nazywanych spolie), pochodzących przede wszystkim z architektury preromańskiej, miało charakter planowy. Dotyczy to jednak przede wszystkim kompletnych portali. Kolumny romańskie maja już własną formę, chociaż dla oka oswojonego z proporcjami porządków greckich sprawiają one wrażenie form dość nieporadnych. Więcej o kolumnach w dziele "DETALE".

Otwory w budowli romańskiej są zamknięte od góry łukiem i są niewielkie, aby nie osłabiać wytrzymałości ściany, oraz (szczególnie w budowlach wczesnych) mają glify, czyli rozszerzenia zwiększające kąt wpadającej wiązki światła. Najprostsze otwory nie miały żadnej oprawy dekoracyjnej, większość jednak miała albo obramienie wykonane z innego materiału, albo profilowanie akcentujące arkadowy charakter zamknięcia. Otwory zamknięte nazywamy oknami, otwory bez zamknięcia nazywamy przeźroczami. W budowlach wczesnoromańskich przeważają otwory pojedyncze, później coraz częściej stosowane są otwory dzielone na dwa, trzy, i cztery pola. Jako element podziału stosowano zwykle podstawowy, romański motyw arkadkowy, czyli łuki podparte kolumienkami. Z podanym wcześniej zastrzeżeniem dotyczącym pojęcia triforium oznaczającego arkadkowy otwór zdobiący ścianę nawy głównej bez względu na podział, inne otwory dwupolowe nazywane są diforium, trzypolowe - triforium.

W odrózneniu od stylów wczesniejszych, portal w romanizmie spełnia - oprócz oczywistej funkcji użytkowej - funkcję symboliczną. Obydwie funkcje wpływaja na jego rozwiązanie konstrukcyjne.
Portale romańskie sa oprawą stosunkowo wąskiego przejścia przez grubą ścianę. Dla ułatwienia dojścia i skrócenia przejścia przez wąski otwór zostało ono porzerzone systemem powiększających się arkad - łuków wspieranych filarami lub kolumnami. Te stopniowo cofające się ku wnętrzy budowli filary tworzą odrzwia, a wspierane przez nie łuki tworzą archiwoltę.
Otwór portalu zwykle dzielony był belką nadprożową na prostokątne, zamykane drzwimai wejście i półkoliste pole zwane tympanonem, wypełniane oknem, rozetą lub kompozycją rzeźbiarską. W większych portalach belka nadproąowa wspierana była filarem nazywanym trumeau, dzielącym wejście na dwa otwory.
Schodkowe odrzwia i archiwolta otrzymywały bogata oprawę rzeźbiarską o charakterze abstrakcyjnego ornamentu, albo skomplikowanej rzeźby figuralnej. Tympanon wypełniała zwykle kompozycja przedstawiająca scenę Sądy Ostatecznego sprawowanego przez tronującego Chrystusa.

Portal to właściwie jeden otwór drzwiowy zamknięty uskokową arkadą, jednak w dużych świątyniach budowano zespoły kilku otworów traktowanych jako jeden portal mający wspólną oprawę rzeźbiarską (np. w kościele Saint Gilles du Gard).

Portal jest elementem kompozycyjnie samodzielnym, ale jest również ważną, a czasami najważniejszą częścią kompozycji fasady.
Wszystkie portale romańskie tworza trzy grupy:
- pierwszza to portal "klasyczny", mieszczący się całkowicie w grubości ściany lub występujący przed lico fasady jedynie piewszą arkadą,
- druga to portale mieszczące się w "przybudówce", z jednej strony zwiekszającej grubość muru i głebokość kompozycji, z drugiej zaś akcentującej wejście jako element fasady,
- trzecia to fenomen architektury włoskiej - portal będący połaczeniem portalu klasycznego i portyku - zadaszenia podtrzymywanego kolumnami stojącymi na figurach lwów.

Trzy rozwiązania portalu romańskiego: Moissac, 1110-30, Arles, 1135-65, Modena

Wieże były budowlami znanymi we wczesnej starożytności, ale mityczna wieża Babel nie była symbolem boskiego majestatu, ale ludzkiej pychy.
W architekturze antycznej wież nie było i dopiero w architekturze chrześcijańskiej pojawiły się wieże - dzwonnice, wprowadzone do programu kościoła na początku V wieku przez Paulina z Noli.
W architekturze asturyjskiej funkcje dzwonnicy długo spełniała ażurowa nadbudowa ściany z otworami przeznaczonymi do zawieszenia dzwonów.
Wieże upowszechniły sie jednak dopiero w IX i X wieku i to w dwóch charakterystycznych formach - jako wolnostojące dzwonnice dobudowane do kościołów św. Apolinarego w Rawennie i jako element westwerku w architekturze karolińskiej. Na sposób traktowania wieży w architekturze kościelnej na pewno wpłynął plan klasztoru z Sankt Gallen zawierający dwie wieże stojące przy zachodniej apsydzie, co można uznać za prototyp fasady dwuwieżowej. Integracja wieży z bryłą kościoła następowała jednak stopniowo. Na wyspie Reichenau na jeziorze Bodeńskim, gdzie wykonano kopię ww. plany zachowała się wieża ryglowa w kościele klasztornym z ok. 900 r., będąca prototypem fasady jednowieżowej.

W romanizmie spotyka się dwie formy wieży wolnostojącej: okrągłą i kwadratową, przy czym okrągła związana jest z tradycją bizantyjską, kwadratowa natomiast z kręgiem pierwszego romanizmu, a więc z północną Hiszpanią i Włochami i, być może, z wpływami normańskimi.

Tahull, Lucca, Pisa, Caorle, Rawenna

W doszukiwaniu się zbyt prostych związków między formą budowli a kręgiem kulturowym nie należy jednak przesadzać. Charakterystyczną cechą architektury brytyjskiej są kościoły okrągłowieżowe, powstające w okresie przedromańskim we wschodniej części Anglii. Miały one charakter obronny ze względu na najazdy Wikingów, ale okrągły plan wynikał z dostępności jedynie polnego kamienia, z którego trudno jest budować formy prostokątne. Wprawdzie w Anglii kościołów takich zachowało sie najwięcej, ale i w Polsce są ich przykłady (Inowłódz, Strzelno).

Dzwonnica może być lokalizowana różnie względem głównej bryły kościoła, natomiast jedynym miejscem godnym szczególnego wyróżnienia w romańskim kościele transeptowym jest skrzyżowanie naw. Miejsce to szczególnie akcentowane było w architekturze angielskiej, ale ze względu na jego znaczenie symboliczne, oznaczane było wieżami w całej Europie. Wieże na skrzyżowaniu naw często wieńczone były sklepieniami ośmiobocznymi na trompach i bywały doświetlane przez okna umieszczone w bębnie.
Normańska, kwadratowa wieża na skrzyżowaniu naw to znak rozpoznawczy angielskiego romanizmu.

Notre Dame du Port, Clermont-Ferrand; St Godehard, Hildesheim; St Albans, Hertfordshire

Wieża jako element określający charakter budowli jest typowym elementem romanizmu północnego. Była ona symbolem nie tylko duchowej, ale i świeckiej, politycznej potęgi kościoła, akcentowanej szczególnie tam, gdzie silne były wpływy władzy cesarskiej. Jako symbol uwikłania kościoła w sprawy doczesne została wyeliminowana z programu architektury cysterskiej, akcentującej prostotę, racjonalizm i ubóstwo.

Miejsce wieży w zachodniej części budowli związane jest z kompozycją fasady.

DACHY
Na większości budowli romańskich nie zachowały się oryginalne dachy, zniszczone przez pożary, albo zastąpione nowymi formami w wiekach późniejszych. Przykładem jest romański kościół św. Andrzeja w Krakowie, którego wieże wieńczą barokowe cebule.
Najpopularniejsze formy dachów romańskich kryjących wieże to dach rombowy zwany reńskim, oraz niski dach stożkowy lub piramidowy.

Romański kościół jest budowlą zorientowaną, w której część wschodnia mieści prezbiterium, a oś główna prowadzi do ołtarza od umieszczonego po zachodniej stronie wejścia. Ta zasada nie obowiązuje w planie kościoła dwuchórowego, gdzie portal (portale) umieszczany był w jednej ze ścian bocznych. W pozostałych przypadkach zachodnia elewacja jest wizytówką świątyni. Słowo fasada pochodzi od włoskiego faccia, czyli twarz.

Romańskie fasady zachodnie można podzielić na trzy grupy: fasady westwerkowe, fasady wieżowe i fasady kurtynowe.

W fasadach westwerkowych elementem dominującym jest potężny, kilkukondygnacyjny blok ustawiony poprzecznie do korpusu nawowego. Może on mieć formę prawdziwego westwerku, zwieńczonego wieżami, albo tzw. rygla (niem. Westriegel), typowego dla architektury saksońskiej bloku zakończonego dwuspadowym dachem i (czasami) sygnaturką. Zachodnie zakończenia westwerkowe zdobione wieżami często traktowane są jako fasady wieżowe.

W fasadach wieżowych głównymi elementami są wieże o podziałach czytelnych w kompozycji fasady, szczególnie w jej dolnej kondygnacji. Istnieje dość dużo kościołów o fasadach dwuwieżowych, natomiast fasady jednowieżowe należą do zupełnych wyjątków, nawet jeśli zaliczyć do nich fasady kurtynowe z wieżami stojącymi blisko lica fasady.
Fasady westwerkowe występują przede wszystkim w architekturze karolińskiej, natomiast fasady wieżowe są typowe dla całego romanizmu północnego. Dwuwieżową fasadę kościoła St Etienne w Caen uważa się za prototyp dwuwieżowych fasad gotyckich ze względu czytelność podziałów pionowych i poziomych oraz trzy portale rozmieszczone na osiach trzech naw.

Fasada kurtynowa to cecha romanizmu południowego, przede wszystkim północnowłoskiego, ponieważ jej rodowód sięga wczesnośredniowiecznych bazylik rzymskich i architektury lombardzkiej. W tej kategorii można wyróżnić dwa typy fasad. Jedna z nich ma kształt odpowiadający przekrojowi bazyliki, z wyższym traktem środkowym i dwoma niższymi traktami naw bocznych.

Drugi typ to kurtyny prostokątne z trójkątnym szczytem, całkowicie kryjące wewnętrzny podział przestrzenny kościoła. O jego układzie można wnioskować na podstawie ilości i rozmieszczenia portali, a także w niektórych przypadkach , otworów okiennych, chociaż trudno jest czasami odróżnić otwór będący rzeczywistym przeźroczem użytkowym od arkadowej galerii będącej wyłącznie dekoracją fasady.

Przedstawione typy elewacji to tylko uproszczony podział. Większość kościołów na fasady będące połączeniem różnych typów interpretowanym zgodnie z miejscową tradycją inwencją projektanta. Nap. wieżowa fasada z katedry w Lizbonie jest dziełem tego samego (francuskiego zresztą) budowniczego, co fasada z Coimbry - obydwie nawiązują atmosferą do normandzkich wież obronnych.

Westwerk jest wynalazkiem architektury karolińskiej, ale upowszechnił się w znacznej części Europy, ponieważ był częścią świątyni mającą funkcje świeckie, związane ze sposobem sprawowania władzy przez cesarza i średniowiecznych królów.
Westwerk nie jest fasadą, czyli ozdobnym, reprezentacyjnym zamknięciem korpusu nawowego, ale odrębną budowlą o własnej konstrukcji i komunikacji, chociaż funkcjonalnie połączoną z kościołem. Skąd się wziął i do czego służył?
Średniowieczne państwo nie miało stolicy administracyjnej, a władca nie miał stałej siedziby. Władze sprawował jeżdżąc wraz z dworem między rozsianymi po kraju pałacami (Pfalz), zarządzanymi przez palatynów. Westwerk był miejscem, w którym cesarz sprawował urząd, a dzięki jego otwarciu do wnętrza świątyni mógł uczestniczyć w nabożeństwie. Westwerk był również stałym symbolem władzy, mającym znaczenie przede wszystkim w czasie nieobecności cesarza. Przypominał o jego istnieniu.
Prawdziwy westwerk był budowla trzywieżową. Wieża środkowa była wyższa, dwie skrajne kryły klatki schodowe. W dolnej kondygnacji znajdowała się hala wejściowa, na piętrach zaś pomieszczenia, z których część miała wgląd przez arkady do głównej nawy kościoła. Większość westwerków została jednak przebudowana i dzisiaj wygląda inaczej.
W architekturze saksońskiej budowano odmianę westwerku w formie poprzecznego bloku znacznie wyższego od korpusu nawowego, zakończonego podłużną kondygnacją dzwonnicy, albo wieżami. W tym typie nie dominują wieże, ale potężnym blok korpusu.
W westwerkach nie było portali, ponieważ w tego typu świątyniach portal główny znajdował się w północnej elewacji korpusu nawowego.

Wbrew pierwszemu wrażeniu powagi i surowości, budowle romańskie aż roją się od dekoracji. Należą do niej całe elementy architektoniczne (triforia, ślepe galerie i arkady), abstrakcyjny detal ornamentacyjny, rzeźbiarsko opracowane detale architektoniczne (trzony kolumn, archiwolty i odrzwia portali, wsporniki arkad) i skomplikowane, narracyjne kompozycje rzeźby figuralnej (głowice kolumn, tympanony portali).
W zakresie form architektonicznych wiele elementów pochodzi z okresów wcześniejszych, jak np. niemal wszechobecny w romanizmie fryz lombardzki (pierwowzór na ścianach mauzoleum Galii Placydii), czy dwu- i trzydzielny otwór arkadowy spotykany już w architekturze bizantyjskiej. Natomiast rzeźba figuralna ma wprawdzie źródła w wczesnośredniowiecznej rzeźbie sarkofagowej, ale w zastosowaniu do dekoracji budynku stanowi juz własny dorobek romanizmu.
Kompozycje umieszczane w tympanonach portali były poświęcone najważniejszym pojęciom w chrześcijańskiej mitologii a miejsce ich ekspozycji bardzo zobowiązujące, dlatego cechuje je pewna powściągliwość. Natomiast głowice romańskich kolumn są już polem działania nieskrępowanej wyobraźni artystycznej. Ten rzeźbiarski świat pełen jest diabłów, monstrów i mrocznego szaleństwa, czasami zgryźliwej ironii, czasami zaś - chociaż rzadko - przebłyskuje nuta delikatności i poezji. Romańskie portale, to obraz średniowiecznego nieba - głowice kolumn, to obraz romańskiej ziemi.

Krypta to pomieszczenie zlokalizowane pod chórem (ołtarzem) kościoła, mieszczące grób męczennika lub świętego lub ich relikwie. Pierwowzorami krypty były tzw. mitrea, podziemne świątynie wyznawców mitraizmu, oraz świątynie katakumbowe pierwszych chrześcijan. Krypty budowano również w kościołach wznoszonych w miejscu istniejących wcześniej grobów - np. stara bazylika św. Piotra w Rzymie zbudowana została w miejscu pochówku św. Piotra i ok. 600 AD w kościele tym zbudowano kryptę, aby umożliwić dojście do grobu pielgrzymom.
Krypty budowano przede wszystkim w czasach karolińskich i ottońskich, są więc one cechą wczesnego romanizmu. W X wieku zezwolono na przechowanie relikwii na głównym poziomie kościoła i w celu ich adoracji zaczęto budować odrębne kaplice, tworzące tzw. chevet. W późnym romanizmie krypt w pierwotnym znaczeniu już nie ma, a w wiekach późniejszych stały się one po prostu miejscem pochówku ważnych i zasłużonych osobistości.
Krypty były pomieszczeniami z reguły przesklepionymi, a ponieważ można było w nich ustawiać gęsto podpory, najwcześniej zastosowano tam sklepienie krzyżowe.

Plany budowli romańskich są wynikiem rozwoju liturgii (programu), ruchu monastycznego, oraz świadectwem stosunków politycznych łączących władzę kościelną i świecką.
Podstawę stanowi typowa bazylika trzynawowa z jednym transeptem oddzielającym korpus nawowy od prezbiterium. Ma ona odmianę emporową, w której pod dachem nawy bocznej mieści się albo użytkowa empora, albo przejście techniczne,
Rozwinięciem tego planu jest bazylika pięcionawowa z pełnymi emporami biegnącymi wzdłuż nawy głównej. Od trzynawowej różni się ona czterema pasami poziomego podziału ściany nawy głównej.
Charakterystyczne dla romanizmu rozwiązania obejmują:
- kaplice przytranseptowe, Agliate, Salerno kat, San Trophime Arles
- ten sam układ z powiększonym chórem (kaplice odsunięte od transepru) Autun,
- kaplice schodkowe, (pierwowzór Cluny II) Alpirsbach, Gengenbach, obydwa kościoły w Caen,
- plan trójkonchowy - obydwa kościoły z Kolonii, St. Macaire St.Saveur,
- wieniec kaplic przylegających bezpośrednio do apsydy Angouleme,
- wieniec kaplic przy obejściu apsydy najczęściej w kościołach pielgrzymkowych Sernin, Vezaley, Chatel-Montagne,
- plan dwuchórowy (pierwowzór z Sankt Gallen po synodzie w Akwizgranie w 817 r.) Tum, Hildesheim, Bamberg