CZEGO SZUKAĆ W MASWERKU

Czasami trudno jest znaleźć elementy decydujące o kwalifikacji stylu. Ma to związek z rozumieniem pojęcia krzywej w gotyku. Półokrąg nie jest linią prostą, ale nie jest również linią „krzywą” właśnie dlatego, że jest wycinkiem okręgu, czyli prostej figury geometrycznej (stąd nazwa - geometric).

W pierwszym przykładzie od lewej wszystkie krzywe są wycinkami okręgów, w środkowym pojawiają się już
niewielkie elementy krzywoliniowe (faliste), w trzecim krzywa falista dominuje.

PÓŹNY GOTYK ANGIELSKI - PERPENDICULAR

Perpendicular znaczy i prostopadły i pionowy i obydwa znaczenia mają sens w opisie stylu.

Wyróżnia się on tzw. maswerkiem panelowym, w którym gęsto rozstawione, pionowe szprosy wzmacniane są poziomymi stężeniami i dochodzą w linii prostej do najczęściej spłaszczonego łuku. Maswerk wypełnia zwykle charakterystyczne dla stylu, bardzo duże i szerokie okna zwieńczone łukiem Tudorów. Łuk stosowany jest również w konstrukcji sklepień, z których najbardziej efektownym było sklepienie wachlarzowe, będące w rysunku promienistą interpretacją panelowego podziału okna.

Perpendicular

Na gotycki system konstrukcyjny składają się:

- ostrołuk jako dominujący sposób zamknięcia otworów i profil sklepień,
- sklepienie żebrowe jako sposób przekrycia powierzchni,
- filar i kolumna jako podpory punktowe i filar wiązkowy jako zintegrowana podpora żeber sklepiennych,
- system przyporowy zbudowany z łęków i filarów przyporowych dociążonych pinaklami.

SKĄD WZIĄŁ SIĘ OSTROŁUK

Do czego potrzebny był ostrołuk, jeśli nawę można było skutecznie przekrywać sklepieniem kolebkowym, a skrzyżowanie naw sklepieniem krzyżowym?
Sklepienie kolebkowe na tylko jeden kształt - półkolisty, a więc jego wysokość równa jest połowie rozpiętości. Sklepienie krzyżowe powstaje w wyniku skrzyżowania dwóch sklepień półkolistych o tej samej wysokości, a więc i równej szerokości. Można więc przekryć nim wyłącznie powierzchnię kwadratową, czyli skrzyżowanie dwóch traktów o równej szerokości. Innej możliwości nie ma.
Jeśli chcemy skrzyżować dwa sklepienia o nierównej szerokości, ale równej wysokości (a więc przekryć prostokąt, ale nie kwadrat), węższe sklepienie musi zostać "podwyższone", aż do zrównania wysokości obydwu sklepień (1). Jednak jego przekrój nie będzie już półkolem. Względy techniczne i wytrzymałościowe powodują, że optymalnym kształtem nie jest jednak "zniekształcone" półkole, ale łuk zbudowany z dwóch fragmentów kół o tym samym promieniu, kreślonych z punktów znajdujących się na wysokości jego podstawy (2,3).
Ostrołuk ma wielką zaletę w porównaniu z łukiem pełnym - przenosząc obciążenie na podpory tworzy mniejsze siły poziome rozpierające podpory.

W architekturze gotyckiej stosowanych było kilka rodzajów ostrołuków, których jedyną wspólną cechą było to, że krzywizny łuku spotykały się w szczytowym zworniku pod kątem innym niż kąt pełny (jak to ma miejsce w łuku pełnym). Są to: ostrołuk, łuk siodłowy (ośli grzbiet, ogee) i tzw. łuk Tudorów.
Z góry uprzedzam, że zarówno w literaturze popularnej jak i fachowej panuje spory bałagan, jeśli chodzi o klasyfikację, konstrukcję i nazewnictwo łuków. Poniżej stosuję nazewnictwo najbliższe ich zdroworozsądkowemu rozumieniu.

Najczęściej spotykany w gotyku ostrołuk ma trzy odmiany o różnej geometrii.
Najostrzejszy łuk nazywany łukiem podwyższonym, lancetem albo łukiem lancetowym powstaje wtedy, gdy promień krzywizn jest większy od rozpiętości łuku. Łuk ten był stosowany głównie we wczesnym gotyku angielskim.
Ostrołuk, w którym promień krzywizn jest równy rozpiętości nazywany jest łukiem równobocznym i jest to najpopularniejsza odmiana ostrołuku. Daje on możliwość wygodnego umieszczania w otworze dekoracji maswerkowej, a sama jego forma daje poczucie równowagi i harmonii. Łuk równoboczny był popularny zarówno we Francji, jak i w Anglii, gdzie rozwinęło się kilka stylów różniących się opracowaniem otworów okiennych zaliczanych ogólnie do gotyku "decorated".
Łuk, w którym promień krzywizn jest mniejszy od rozpiętości nazywany jest łukiem obniżonym i - wbrew pozorom - spotykany jest bardzo często.

Ocena rodzaju łuku jest dość trudna, ponieważ zakłócają ją złudzenia optyczne. Dotyczy to szczególnie łuku lancetowego, w rzeczywistości używanego niezmiernie rzadko. Nazwa lancet stosowana jest raczej do bardzo wysokich i bardzo wąskich otworów okiennych i arkad, zakończonych w rzeczywistości łukiem równobocznym.
Na przedstawionych fragmentach fasady katedry Notre Dame w Paryżu wrysowane sa łuki równoboczne. Archiwolty portalu i otwórów okiennych nad galerią rzeźb mają profil łuków obniżonych, a nawet łuki wąskich okien wieżowych, wyglądające na typowe lancety, zbliżają się do łuku równobocznego.

Łuki fasady katedry Notre Dame w Paryżu (wrysowano łuk równoboczny)

Łuk nazywany "oślim grzbietem" albo łukiem siodłowym, a czasami łukiem flamboyant jest tzw. łukiem czteropunktowym (kreślonym dwoma promieniami z czterech punktów). Nie ma on żadnego zastosowania konstrukcyjnego, ponieważ jest łukiem słabym, ale ze względy na dynamikę stosowany bywał często jako profil dekoracyjny w zwieńczeniach okien i drzwi, a przede wszystkim w maswerku popularnym w stylu flamboyant (płomienistym). Styl flamboyant był zjawiskiem liczącym się w architekturze francuskiej i angielskiej, ale motywy oparte na tym łuku stosowano w całej Europie, od Yorku do Wiednia. Trzeba jednak pamiętać, że motywy decydujące o zaliczeniu do stylu bywają podobne i nie zawsze łatwe do zlokalizowania.

Bardziej i mniej czytelne zastosowanie łuku siodłowego: Mozac, Limoges, Pirna

Łuk Tudorów jest również łukiem czteropunktowym, a ze względu na obniżony profil nazywany bywa łukiem obniżonym, chociaż powinien nazywać się łukiem ściśniętym albo pogrążonym (depressed). Łuku tego nie należy mylić z wyglądającym podobnie i realizowanym dla ułatwienia sobie życia łukiem, w którym dwie boczne krzywizny połączone są dwoma skośnymi odcinkami prostej (czasami nazywa się taki łuk pseudo-Tudor). Łuk Tudorów to zjawisko typowo angielskie, związane ze stylem późnogotyckim nazywanym Perpendicular, chociaż pojawił sie również w architekturze hiszpańskiej (tu jednak należy zakładać wpływ islamu). W Anglii łuk ten stosowany był zarówno w sklepieniach (szczególnie palmowych i wachlarzowych) jak i do zamknięcia otworów, szczególnie wielkich okien fasadowych, zastępujących w gotyku angielskim niemal całkowicie nieobecną rozetę.

Chyba najsłynniejsze okno i najsłynniejsze sklepienie w Anglii, oparte na łuku Tudorów - Kings College Chapel w Cambridge.

W znanym od czasów antyku sklepieniu krzyżowym wszystkie elementy tworzące kolebę przenoszą obciążenie elementów znajdujących się wyżej, a więc musi być ono odpowiednio grube i ciężkie. Jeśli w miejscach przecięcia się koleb wymurowane zostanie wzmocnione żebro, to ono przenosi ciężar powłoki wypełniającej sklepienie i powłoki te mogą być znacznie cieńsze. Całe sklepienie jest więc znacznie lżejsze.

Takie sklepienie nazywa się sklepieniem żebrowym. Występuje ono w gotyku w różnych odmianach, których początkowe formy wynikały wyłącznie z potrzeb konstrukcyjnych, późniejsze zaś w coraz większym stopniu spełniały funkcję dekoracyjną.

Sklepienia: krzyżowo-żebrowe diagonalne, sześciodzielne, z żebrami pośrednimi, lierne, czyli wiązane
(lierny oznaczone kolorem niebieskim)

Sklepienie krzyżowo-żebrowe diagonalne to najprostsze sklepienie stosowane we wczesnym gotyku, z później tylko w nawach bocznych.
Sklepienie sześciodzielne ma dodatkowe żebra poprzeczne i stosowane było w systemie wiązanym, gdzie jedno przęsło nawy głównej odpowiadało czterem przęsłom naw bocznych.
Sklepienie z pośrednimi żebrami pozwalało dzielić koleby o znacznych powierzchniach na mniejsze części i stosować cieńsze powłoki.
Sklepienie lierne (wiązane) to sklepienie mające żebra nie wychodzące ani z impostu (podpory) ani ze zwornika. Ma ono znaczenie dekoracyjne i pozwala tworzyć najróżniejsze struktury sklepień gwiaździstych, sieciowych itp.

Ogromna liczba wzorów sklepień da się sprowadzić do przedstawionych czterech odmian, które różnią się punktem początkowym i końcowym żeber. Żebra mogą (1) wychodzić z impostu i dochodzić do zwornika, (2) wychodzić z impostu i dochodzić do innego żebra, (3) wychodzić ze zwornika i dochodzić do innego żebra, (4) łączyć żebra nie dochodząc ani do impostu ani do zwornika.

Sklepienie krzyżowe z Reims, sklepienie sześciodzielne z Lyonu

Sklepienie z żebrami pośrednimi i sklepienie lierne (wiązane) z Chester

Przedstawione sklepienia palmowe i wachlarzowe różnią sie tym, że w sklepieniu wachlarzowym występują lierny wiążące żebra wychodzące promieniście z impostów.

Sklepienie palmowe z Exeter i sklepienie wachlarzowe z Bath

W gotyckiej budowli właściwie każdy łuk ma swoje odrębne podpory. Podpory łuków wielkiej arkady stanowią filary i kolumny. Podporami łuków sklepiennych są tzw. służki.
Służki mają najczęściej formę bardzo wysokich i smukłych kolumienek ustawionych przy ścianie i schodzących albo do głowicy kolumny lub trzonu filara, albo wzdłuż podpory głównej aż do posadzki. Zespół służek podpierających żebra zbiegające się w jednym punkcie nazywa się wiązką. Służki schodzące do posadzki tworzą z otaczaną przez nie kolumna lub filarem tzw. podporę wiązkową, w której trzon podpory nie jest widoczny. Samodzielne służki lub służki wyprofilowane w podporach nazywa się laskowaniem. Laskowanie biegnące od posadzki i kontynuujące się w żebrach sklepienia tworzy wrażenie gotyckiego wertykalizmu.

W niektórych odmianach stylu służki były dzielone zgodnie z poziomym podziałem ściany nawy głównej na sekcje odpowiadające arkadzie, triforium i clerestorium, w niektórych natomiast służki wykonywano jako ciągłe elementy tworzące wraz z żebrami strzeliste linie biegnące bez zakłóceń od posadzki do zwornika.

Wiązka służek stojąca na kolumnie w katedrze w Laon, filar sklepienia w Bovedas-Valladolid, filar wiązkowy w katedrze w Lichfield

Głowica łączy okrągłą w przekroju kolumnę z prostokątnym impostem łuków arkad. W romanizmie to przejście między okręgiem a kwadratem zaczynało sie tuz nad trzonem i w ten sposób powstała głowica kostkowa. W gotyku większość głowic ma formę kielicha stopniowo rozszerzającego sie ku górze i wyszczuplającego kolumnę.
W porównaniu z głowicami romańskimi, które były głównym obiektem działań ówczesnych rzeźbiarzy i były dekorowane motywami figuralnymi, w gotyku ten rodzaj zdobienia zanika, a jego miejsce zajmuje foliaż, czy li dekoracja o motywach roślinnych. Początkowo była ona silnie stylizowana, niemal abstrakcyjna i rygorystycznie skomponowana, z czasem rozwinął się foliaż rzeźbiony swobodniej, bardziej naturalistyczny, co zapewne miało podobne źródło jak pojawienie sie linii falistej w maswerku otworowym.

Późnoromańska/wczesnogotycka głowica liliowa

Gotyckie głowice żabkowe/pąkowe

Późnogotyckie foliaże

Korzystniejszy rozkład obciążeń sklepienia krzyżowo-żebrowego umożliwił wznoszenie budowli o większych wysokościach. W systemie gotyckim siły rozporowe sklepie przenoszone są na grunt za pośrednictwem łęków i filarów przyporowych. Ponieważ poza własnym ciężarem nie przenoszą one obciążeń pionowych (robią to filary i kolumny) cała rozpora może być konstrukcją ażurową. Stabilizującego dociążenie wymagają jedynie filary przyporowe, które muszą być odporne na uderzenia wiatru. Dociążeniem filarów są pinakle, a ponieważ sa one elementami bardzo eksponowanymi, stały się przedmiotem specjalnej obróbki. W systemie konstrukcyjnym pinakiel spełnia jednak przede wszystkim rolę stabilizatora.

Ponieważ całe obciążenie sklepienia przenoszą podpory punktowe i system przyporowy, w gotyku gruba ściana konstrukcyjna stała się zbędna, co umożliwiło zastosowanie dużych okien i prześwietlenie całego wnętrza budowli. Kształt, sposób dekoracji i grupowania otworów okiennych jest jednym z podstawowych wyróżników odmian stylu gotyckiego. We wszystkich odmianach skutkiem likwidacji ściany jest odmaterializowanie ciężkiej, kamiennej budowli, co samo w sobie jest symbolem średniowiecznej duchowości. Przykładem całkowitego pominięcia ścian na rzecz ogromnych, sięgających od posadzki do sklepienia okien jest Sainte-Chapelle w Paryżu.
Kaplica Sainte-Chapelle jest również ilustracją idei stylu Rayonnant, ponieważ "promienistość" można interpretować jako koncentryczny sposób organizowania elementów maswerku, ale również jako maksymalne prześwietlenie wnętrza budowli przez wypełnione witrażami okna.

Większość gotyckich kościołów bazylikowych zachowała podział ściany nawy głównej na trzy znane z romanizmu poziomy: arkadę, triforium i clerestorium. W okresie Rayonnant poszukiwano sposobów na całkowite prześwietlenie budowli. Rozwiązaniem stało się krycie naw bocznych dwuspadowymi dachami i zastosowanie ukrytych rynien odprowadzających deszczówkę. Dzięki temu triforium mogło zyskać przeszklenie, tworząc wraz z oknem górnym moduł całkowicie prześwietlonej ściany.

Ogromne okna witrażowe w Saint-Chapelle, Paryż; Przeszklone triforium w katedrze w Troyes

Okna rozetowe stosowano już w romanizmie, ale w gotyku stały się głównym elementem portali i okien zamykających transepty, a dzięki powszechnemu stosowaniu witraży, ośrodkiem ogromnych kompozycji malarskich wypełniających okna i nasycających wnętrze mieszaniną czystych kolorów.
Podziały pola rozety romańskiej były bardzo proste, natomiast w gotyku dyktowane były obowiązującymi konwencjami stylistycznymi Rayonnant i Flamboyant. Odróżnianie stylu, a zatem i okresu powstania rozety rządzi się takimi samymi prawami, jak datowanie maswerków otworów ostrołukowych.
Rozeta jest stałym elementem fasady katedry francuskiej i regionów pozostających pod wpływem gotyku francuskiego. W architekturze angielskiej rozeta wprawdzie występowała, ale nigdy nie pojawiła się w fasadzie głównej, gdzie stosowano wielkie okna.

Rozety romańskie z prostymi podziałami i elementami maswerku płytowego - kolumienki promieniowe

Gotyk wczesny z maswerkiem płytowym (Santa María de Armenteira, Hiszpania)
i gotyk klasyczny (Notre-Dame Paryż - kolumienki promieniowe jeszcze romańskie)

Rozety Rayonnant: południowy portal Notre-Dame, Strassbourg

Rozety flamboyant: Amiens, Beauvais, Capella Palatina w Castel Nuovo, Neapol

Drobny gotycki detal dekoracyjny to najczęściej mniej lub bardziej stylizowane motywy roślinne.

Pąk (ballflower) - to pąk kwiatowy otoczony trzema płatkami. Motyw pojawił się w Anglii w końcu XIII w.,
a wielką popularność osiągnął w XIV wieku. Najczęściej stosowany jako powtarzalne dekoracja listew
otaczających i dzielących otwory okienne.

Psi ząb (dog-tooth) - to rząd ostrosłupów kojarzących się z kształtem psich kłów.
Występował w najprostszej formie geometrycznej, albo w postaci stylizowanego czteroliścia.

Chevron (Zigzag) - to wzór linii zygzakowatej występujący w formie prostej i zdwojonej,
tworząc wtedy szereg połączonych narożnikami kwadratów lub rombów.
Klińce łuku dekorowane motywem chevron. Dalmeny, West Lothian, Szkocja

Beakhead - to maszkarony zdobiące najczęściej profile portalowych archiwolt. Iffley

Trójliść i czteroliść w różnych kombinacjach były podstawą konstrukcji gotyckiego maswerku otworowego i ściennego

Najbardziej charakterystycznym detalem gotyku jest żabka/czołganka (crocket),
stylizowany liść, przypominający z daleka wspinającą się żabkę lub jaszczurkę.
Żabkami dekorowano gzymsy wimperg, zwieńczenia pinakli, łęki przyporowe, a więc elementy budowli
dobrze widoczne w sylwecie budowli.

Wimperga - to trójkątne zwieńczenie otworu okiennego lub portalu, którego dolną krawędzią jest łuk.
Boki wimpergi najczęściej zdobione są żabkami, a szczyt pinaklem

.

Pinakiel (fiala/sterczyna) to mała wieżyczka spełniająca funkcje wąłacznie zdobnicze, lub dociążające,
jak np. na filarach przyporowych. Na iglicy umieszczano wieńce żabek, na szczycie zaś krzyż lub kawiaton.

Gargulce (rzygacze) to figuralne oprawy rynien deszczowych wysuniętych daleko poza obrys dachu.
Przykłady z wiedeńskiego Stephansdom

Poniżej przedstawione są plany najważniejszych kościołów gotyckich Francji, Anglii, Włoch, Hiszpanii i Niemiec. Plany można powiększyć, ale ich zestawienie pozwala na określenie najbardziej typowych cech regionalnych odmian gotyku.

Z wyjątkiem katedry w Laon większość francuskich katedr ma zaokrągloną część wschodnią z wieńcem kaplic (chevet) dostępnym z obejścia apsydy (ambulatorium), stosunkowo długi, trzy- lub czteroprzęsłowy chór, ok. dwa razy dłuższą nawą główną oraz transept niezbyt silnie, albo wcale nie wystający poza szerokość korpusu nawowego. Wyraźnie widoczne są grzebienie przypór wychodzących poza plan bryły. Równie wyraźne są fragmenty grubych murów w części zachodniej, świadczące o istnieniu tak potężnych wież. Plany są zwarte i proporcjonalne.
Laon leży w Picardii, regionie położonym na wybrzeżu kanału La Manche. Katedra odbudowywana była po pożarze w 1160 r. i chociaż prze zniszczeniem miała półokrągły wschód, odbudowano ją wzorując sie na przykładach angielskich.

Plany katedr angielskich mają część wschodnią niemal zawsze zakończona prostopadle i wyraźnie wystająca na osi kaplicę poświęcona Matce Bożej, tzw. Lady Chapel. Korpus nawowy jest długi i wąski, równie długi (znacznie dłuższy niż we Francji) jest chór. Długość chóru wynikała ze zwyczaju grzebania tam kolejnych biskupów. Charakterystyczny jest długi, znacznie wystający poza nawy boczne transept. W wielkich kościołach budowano nawet dwa transepty - wschodni krótszy. Na skrzyżowaniach transeptu z nawą główną widoczna są grube, mocne filary - to podpory stojącej zwykle w tym miejscu wieży. Elementy budowli są znacznie bardziej czytelne niż w kościołach francuskich. O ile we Francji plan krzyża łacińskiego realizowany jest przez skrzyżowanie naw, to w Anglii jest on widoczny w podziale bryły. Jest to prawdopodobnie wynikiem silnej na Wyspach tradycji normańskiej.

W planach gotyckich kościołów włoskich nie ma ani typowych cech francuskich ani angielskich. Z wyjątkiem sztandarowego produktu gotyckiego - katedry w Mediolanie, która przynajmniej w planie nawiązuje do gotyku francuskiego, włoskie budowle gotyckie w niewielkim stopniu przejęły system konstrukcyjny, koncentrując się przede wszystkim na gotyckiej dekoracji. Brakuje w nich typowego systemu przypór, a często gotyckie okna wstawiane są w tradycyjną, zewnętrzną ścianę nośną. W wielu kościołach, nawet w przebudowach gotyckich pozostawiono pojedynczą, niesymetrycznie dostawioną do korpusu, albo wolnostojącą wieżę. Najbardziej jednak zwraca uwagę brak wyraźnie zaznaczonego chóru - wiele planów powtarza wzór bazyliki wczesnochrześcijańskiej z kaplicami przylegającymi do ramion transeptu, gdzie nie ma wieńca otaczającego apsydę i wymagającego obejścia.

Do Hiszpanii gotyk dotarł z Francji i wiele planów powtarza francuski schemat wieńca kaplic otaczających obejście apsydy. Specyfika gotyku hiszpańskiego polega jednak nie na odmienności planów, ale na stosowaniu zupełnie innej ornamentyki. W sensie strukturalnym jest to jednak odmiana najbliższa szkole francuskiej.

W planach gotyckich budowli niemieckich można odnaleźć wyraźne wpływy planów francuskich, czego przykładami są Altenberg i katedra w Kolonii, ale tylko ta ostatnia jest realizacją niemal wzorcową. W pozostałych planach najczęściej mamy do czynienia z odwróceniem planu francuskiego.
W katedrach francuskich część chórowa jest na ogół szersza od korpusu nawowego, ponieważ obejście jest zwykle przedłużeniem naw bocznych i otoczone jest traktem kaplic. W wielu kościołach niemieckich, realizowanych

Z przestawionych planów można wybrać cztery plany typowe dla różnych odmian gotyku.

1. Gotyk francuski - pełny plan, krótki transept, półokrągłe przezbiterium z obejściem i wieńcem kaplic, dwuwieżowa fasada, portale transeptowe
2. Gotyk angielski - plan długi, długi chór, długi, wystające transept (albo dwa, wschodni krótszy), prostokątne prezbiterium, wystająca Lady chapel, wieża na skrzyżowaniu naw
3. Gotyk włoski - plan bazyliki wczesnochrześcijańskiej z transeptem, ale bez chóru, ściany, małe okna, brak systemu przyporowego, fasada kurtynowa
4. Gotyk ceglany - plan zredukowany, układ halowy, prezbiterium bez obejścia, brak wyraźnego transeptu, fasada z potężną wieżą.

Od czasów romanizmu wieża stała się stałym elementem chrześcijańskiego kościoła, ale w architekturze gotyckiej znalazła znacznie szersze zastosowanie jako typ budynku mieszkalnego i część fortyfikacji. Będą one omówione w dalszej części.
Wieża kościelna spełniała zwykle funkcję dzwonnicy, ale jej forma i znaczenie wykraczało poza funkcje użytkowe. Była niewątpliwie symbolem religijnego wertykalizmu, ale i świadectwem głębszego zjawiska, które przejawia się w potrzebie bicia rekordów i przekraczania granic wyobraźni. Tego tematu nie będę tu rozwijał, wspomnę tylko, że większość gotyckich wież budowano znacznie później niż korpus nawowy, ponieważ nie miały one znaczenia liturgicznego, a mimo to podejmowano kosztowne i ryzykowne prace budowlane, bardzo często kończące się zawaleniem całej konstrukcji.

Gotyckie wieże mają zwykle plan kwadratowy, czasami ośmiokątny. Spotykanego w romanizmie planu okrągłego zaniechano zupełnie. Wieże sytuowano w dwóch miejscach - na skrzyżowaniu nawy głównej i transeptu (w Anglii dłuższego transeptu zachodniego), albo w części zachodniej, gdzie stawały sie częścią fasady.
Nie ma żadnej czytelnej zasady rządzącej rozmieszczaniem i formą wież w kościołach gotyckich, oprócz jednej - w strefie wpływów architektury francuskiej przeważa dwuwieżowa fasada zachodnia, natomiast w architekturze angielskiej głównym akcentem budowli jest wieża na skrzyżowaniu naw, potężniejsza nawet od wież w rzadko zdarzających się fasadach dwuwieżowych (np. w Lincoln).

Najbardziej charakterystyczną cechę wielu wież gotyckich jest brak iglicy, a ponieważ na równie wielu wieżach iglice zbudowano, przedmiotem sporów jest to, czy wieże zakończone platformą były wynikiem zamysłu budowniczych, czy też skutkiem niedokończenia budowy.

W kościołach cysterskich reguła zakonna skłaniała budowniczych do rezygnacji w wysokich wież, które traktowano jako przejaw ludzkiej pychy i zastępowania ich niewielkimi wieżyczkami - sygnaturkami, umieszczanymi zwykle nad skrzyżowaniem naw.

Ilustracja: sygnaturka na katedrze Notre Dame w Paryżu >

Co do zasady portal gotycki niczym nie różni się od portalu romańskiego i jest również zestawem wysuwających się do przodu, coraz większych arkad, których łuki tworzą ozdobne archiwoltę, a kolumny ościeże. W większych portalach zasadą stało się tworzenie galerii rzeźb spełniających role kolumn podtrzymujących imposty łuków archiwolty. Nowością była wimperga - trójkątne zwieńczenie portalu zdobione maswerkiem, żabkami i kwiatonem. W gotyku francuskim reguła stał sie portal trzydrzwiowy, często stanowiący kompozycyjną całość, wysunięta przed fasadę i dekorowaną pinaklami.
W fasadach dwuwieżowych drzwi boczne prowadziły zwykle do wież, środkowe zaś do nawy głównej.

Wzorcowy francuski portal z wimpergami w katedrze w Amiens

Portale gotyckie były malowane bardzo żywymi kolorami. Ich obecne wygląd nie ma nic wspólnego z gotycka rzeczywistością,
podobnie jak pozbawione jaskrawej polichromii antyczne świątynie greckie. Portal w Berner Munster ma częściowo zachowaną polichromię.

Francuski portal znany z klasycznych katedr nie stał się zasadą w innych regionach, chociaż jego układ w naturalny sposób wynika z bazylikowego plany kościoła. Oto kilka przykładów.

Późnogotycki portal w kościele San Pablo w Valladolid, 1445-1468

Manueliński portal z kaplicy św. Michała w Coimbra niewiele ma wspólnego z tradycyjnym wyobrażeniem gotyku, ale
w światłach drzwi pojawia się bardzo spłaszczony łuk ośli, a w oknach rzadko spotykany łuk zasłonowy (kotarowy). To też gotyk.

Portal w katedrze we Fromborku. W gotyku ceglanym portale są na ogół skromne. Jeśli zdarzały sie kompozycje bogaciej zdobione,
były na ogół przybudówkami do ceglanego korpusu kościoła.

Gotyk angielski stworzył własną wersje każdego elementy budowli. W katedrze w Exeter portal to trzy skromne otwory w ogromnej galerii rzeźb.
Ta zasada doprowadzona jest do ostateczności w katedrze w Wells, gdzie cała fasada jest taka galerią licząca setki pełnowymiarowych.
W fasadach angielskich nie stosowano okna rozetowego, czyli okrągłego otworu w fasadzie wypełnionego maswerkiem.
W Exeter widoczna jest rozeta, ale jest ona częścią angielskiego okna fasadowego.

Dwie fasady w stylu Perpendicular - w Bath i w kaplicy Kings College w Cambridge.
Ich charakter określa wielkie okno - portale nie stanowią elementu o porównywalnym znaczeniu.

W kilku słynnych kościołach włoskich francuski układ winpergowego portalu i rozety powtórzony został dosłownie, ale zmieniono w nim wszystko,
co dało sie zmienić na włoska modłę. W przedstawionej fasadzie katedry w Sienie łuki są romańskie, rzeźb portalowych nie ma wcale, żabki,
które są właściwie stylizowanym liściem zostały zmienione w geometryczne kostki, a okno jest wprawdzie okrągłe, ale nie ma w nim maswerku.

W romanizmie rzeźba figuralna koncentrowała sie na tympanonie portalu i na głowicach kolumn, osiągając niezwykła różnorodność i siłę wyrazu. W gotyku ten rodzaj narracyjnej dekoracji rzeźbiarskiej niemal zupełnie znika z głowic kolumn, a jej miejsce zajmuje pełnopostaciowa rzeźba umieszczana w ościeżach portali i w galeriach rzeźb na fasadach, oraz w niszach ścian i filarów przyporowych.
Przykłady ilustrują ewolucję architektonicznej rzeźby figuralnej (drewniana rzeźba ołtarzowa to odrębne zagadnienie nie należące do stylu architektonicznego.

Chartres, 1150-1170; Chartres, 1200-1210

Naumburg, Eckhart i Uta, 1245

Panny głupie i panny mądre, Strasburg, 1260-1300

Lubeka, Jan Ewangelista, 1510