historia antykultury
CO TO JEST MARKSIZM

 

Marksizm jest ideologią komunizmu. Jego podstawą jest hasło, jakie Karol Marks (1818-1883) sformułował w 1845 r. w „Tezach o Feuerbachu”: „Filozofowie tylko różnie objaśniali świat, chodzi jednak o to, żeby go zmienić”. Wyznacza ono chyba największy przełom, jaki wydarzył się w historii filozofii.

Filozofia (czyli umiłowanie mądrości) została sprowadzona do uzasadniania metod realizacji ideologicznych celów i zlikwidowana została różnica między filozofem, a ideologicznym aktywistą.

Sam Marks twierdził ironicznie, że nie jest marksistą, dlatego pojęcie "marksizm" oznacza właściwie ideologią zbudowaną na filozoficznych i ekonomicznych teoriach Marksa, ale zmodyfikowaną i rozwiniętą przez jego następców. Istotną rolę w powstaniu marksizmu odegrał Fryderyk Engels. Tzw. Manifest Komunistyczny z 1848 r. jest powtórzeniem pracy Engelsa w 1847 r. pt. "Zasady komunizmu", a więc z czasów, gdy Marks dopiero zaczynał studiowac ekonomię. W duecie Marks-Engels Marks pełnił rolę wizjonera, natomiast Engels rolę solidnego administratora. Sam Engels przed śmiercią przeszedl na pozycje socjaldemokratyczne, natomiast ostateczną postać nadał marksizmowi Włodzimierz Lenin, który odrzucił koncecję proletariatu jako świadomej siły rewolucyjnej.

 

PISMA TEORETYCZNE

Najważniejsze prace teoretyczne marksizmu to:

Karola Marksa:
„Manuskrypty filozoficzno-ekonomiczne”, 1844 (opublikowane dopiero w 1932 r.)
„Tezy o Feuerbachu”, 1845
„Nędza filozofii”, 1847
„Manifest Partii Komunistycznej”, 1848
„Praca najemna i kapitał”, 1849
„Zarys krytyki ekonomii politycznej”, 1858

Fryderyka Engelsa:
"Położenie klasy robotniczej w Anglii", 1845
:Zasady komunizmu", 1847
„Manifest Partii Komunistycznej”, 1848
"Rozwój socjalizmu od utopii do nauki", 1880
"Pochodzenie rodziny, własności prywatnej i państwa", 1884

Włodzimierza Lenina:
"Co robić?", 1902
"Marksizm i rewizjonizm", 1908
"Państwo i rewolucja", 1917

Marksizm składa się z czterech niezależnych części:
- wizji społeczeństwa przyszłości,
- wizji rozwoju ludzkości,
- taktyki walki o władzę,
- analizy systemu kapitalistycznego.
Ważna jest tu kolejność. W marksizmie najpierw powstała wizja społeczeństwa komunistycznego, potem wizja filozofii jako uzasadnienia rewolucji, następnie program rewolucji społecznej, dopiero potem marksistowska historiozofia, a na samym końcu ekonomiczna analiza systemu kapitalistycznego. „Kapitał” powstał, gdy marksizm jako ideologia był już systemem zamkniętym i nie miał dla jego rozwoju żadnego znaczenia. Wyjaśnia to kwestię w marksizmie najbardziej udzrzającą – całkowite oderwanie teorii od społecznej rzeczywistości i elementarnej wiedzy o ludzkiej psychice.

 

MARKSIZM POETYCKI I MARKSIZM NAUKOWY

W 1880 r. Fryderyk Engels opublikował książkę pt. „Rozwój socjalizmu od utopii do nauki”. Była ona podsumowaniem usilnych starań klasyków marksizmu o nadanie ich teorii naukowego charakteru, a tym samym uzasadnienie obiektywnej nieuchronności rewolucji. Pojęcie „socjalizmu naukowego” Marks przejął z wydanej w 1840 r. książki anarchisty Pierre-Joseph Proudhona „Co to jest własność…”, a ostatecznym dowodem na naukowość marksizmu miał się stać „Kapitał” wydawany w latach 1867-1894. Jednak wizję nowego systemu komunistycznego Marks przedstawił już w 1844 r. w „Manuskryptach polityczno-ekonomicznych”. Została ona sformułowana w egzaltowanym języku młodoheglowskim, ale w istocie jest hymnem na cześć mitycznego "szlachetnego dzikusa"

Główna myśl tej wizji jest następująca:
Systemem, w którym panował sprawiedliwy podział dóbr była wspólnota pierwotna nie znająca własności prywatnej ani podziału pracy. Jej społeczny ustrój można nazwać komunizmem pierwotnym. Cała późniejsza historia ludzkości jest historią kolejnych systemów utrwalających własność prywatną, umożliwiającą ekonomiczny wyzysk, a ostatnim jej etapem jest kapitalizm. Wobec tego rzeczywiste zniesienie nierówności społecznych wymaga przejścia wszystkich etapów historycznych w kierunku odwrotnym, ku nowoczesnej formie wspólnoty pierwotnej.
Najistotniejsze na tej drodze nie jest samo zniesienie własności prywatnej, ale przebudowa ludzkiej psychiki w taki sposób, żeby wyzbył się on żądzy posiadania.
W bardzo zawoalowany, ale czytelny sposób Marks daje również do zrozumienia, że idea komunizmu może być zrealizowana w warunkach ekonomicznej nędzy (co było świadectwem zdolności profetycznych).

Manuskrypty Marksa, prawdopodobnie pod wpływem Engelsa, trafiły do szuflady na niemal sto lat, a ich miejsce zajął "Manifest Komunistyczny" otwierający konkretną drogę do komunizmu - drogę rewolucji proletariackiej. Przedstawianie w połowie XIX wieku żyjącemu w skrajnej nędzy proletariatowi oferty szczęśliwego życia dzikusów mieszkających w szałasach i żywiących się korzonkami nie było rozsądna decyzją marketingową (dzisiaj za dwa tygodnie takego życia na Malediwach płacisie krocie). O wiele atrakcyjniejsza była koncepcja zabicia kapitalistów i odebrania im ukradzionego bogactwa. Ponieważ w tym czasie rozpoczynały burzliwy rozwój nauki przyrodnicze, na wstępnym etapie bardzo przydatne w walce z religią, również teoria rewolucji domagała się wsparcia autorytetem nauki.

Manuskrypty zwane „paryskimi” odkryto w końcu lat 20-tych w archiwach SPD i opublikowano w 1932 r., a więc w czasie, gdy we Frankfurcie nad Menem trwały prace nad zasadniczą rewizją teorii marksistowskiej. Wizja "nowoczesnej wspólnoty pierwotnej" odnaleziona we wczesnych pismach młodego Marksa uzasadniała zmiane marksistowskiego paradygmatu i połączenia koncepcji walki klasowej z psychoanalizą i wynikami rozwijającej się etnografii.

DOGMATY MARKSIZMU

Marksizm klasyczny opiera się na kilku tezach o charakterze dogmatycznym. Najważniejsze z nich to:

- teoria konfliktu klasowego,
- teza o nieuchronności rewolucji,
- teza o rewolucyjnej roli proletariatu przemysłowego,
- teza o kierowniczej roli komunistów.

 

MARKSOWSKA TEORIA KONFLIKTU

W manifeście Komunistycznym z 1848 r. Marks i Engels pisali:

"Historia wszystkich dotychczasowych społeczeństw jest historią walk klasowych. Wolny i niewolnik, patrycjusz i plebejusz, pan i poddany, majster cechowy i czeladnik, słowem, ciemiężcy i ciemiężeni, pozostawali w stałym do siebie przeciwieństwie, prowadząc nieprzerwaną, raz ukrytą, innnym razem otwartą walkę, która kończyła się albo rewolucyjną przebudową społeczeństwa jako całości, albo wspólną zagładą walczących klas."

Najważniejszym elementem marksizmu jest specyficzna teoria konfliktu społecznego, który nie jest konfliktem racji lub interesów, ale konfliktem stron. Wnika to z mechanizmu powstawania konfliktu klasowego. Marksowski konflikt nie polega na tym, że ludzie, którzy są proletariuszami i kapitalistami mają sprzeczne interesy, ale na tym, że sprzeczne interesy tworzą z ludzi "sprzeczne" klasy, takie jak proletariuszy i kapitalistów. O ile sprzeczne interesy można uzgodnić zawierając kompromis, to nie można uzgodnić istnienia sprzecznych klas. Nie można być półproletariuszem lub półkapitalistą. Konflikt klasowy może być więc rozwiązany tylko przez likwidację klas i to wszystkich, ponieważ likwidacja nawet jednej klasy likwiduje to, co definiuje klasę przeciwną. Jeśli nie ma kapitalistów, nie ma proletariatu i odwrotnie.

Wg klasycznego marksizmu źródłem konfliktu jest prywatna własność środków produkcji, ponieważ umożliwia ona wyzysk ekonomiczny, oraz wolny rynek, ponieważ konkurencja skłania do agresywności. Wolny rynek zmusza więc kapitalistów do używania własności środków produkcji dla nieograniczonego mnożenia zysku przez wyzysk. Im wiekszy kapitał zgromadzi kapitalista, tym silniejszymi dysponuje środkami wyzysku.

W marksizmie klasycznym konflikt ma podłoże ekonomiczne, ale główna myśl teorii zawiera się w opozycji cięmiężcy i ciemiężonych. Na niej opiera się zarówno teza o nieuchronności rewolucji proletariackiej jak i marksistowski "schemat wyzwoleńczy", który uzasadniał kolejne teorie kolejnych społecznych rewolucji prowadzonych przez kolejne proletariaty.

 

TEZA O NIEUCHRONNOŚCI REWOLUCJI

Nierozwiązywalny konflikt prowadzi nieuchronnie do rewolucji, ponieważ kapitaliści dysponują nie tylko ekonomiczną siłą, ale i aparatem państwowego przymusu stojącego na straży ich interesów. W rezultacie jedyną możliwą rewolucją jest rewolucja zbrojna, w której proletariat dla odebrania kapitalistom własności środków produkcji (chronionych przez prawo i państwo) musi zastosować terror. Ponieważ strażnikiem interesów kapitalistów jest państwo, proletariat musi dążyć do likwidacji państwa. Ponieważ jedynym celem państwa jest ochrona interesów kapitalistów, po zwycięstwie rewolucji i likwidacji klas państwo staje się zbędne.

 

TEZA O REWOLUCYJNEJ MISJI PROLETARIATU

Jedyną siłą zdolną do przeprowadzenia rewolucji jest proletariat, ponieważ tylko on ma w niej żywotny interes. Proletariat nie może jednak przeprowadzić rewolucji, ponieważ nie ma świadomości swojego położenia i nie rozumie istoty wyzysku. Proletariat jest "klasą w sobie", ale nie jest "klasą dla siebie", czyli świadomą celów siłą rewolucyjną.
Na przeszkodzie do zdobycia samoświadomości proletariatu stoi religia, czyli "opium ludu" - fałszywa świadomość obiecująca zbawienie w życiu przyszłym i opóźniająca dojrzewanie i radykalizację proletariatu, oraz tendencje reformistyczne.

Tendencje reformistyczne przejawiające się w ruchu związkowym i akcjach strajkowych są zagrożeniem największym, ponieważ wymuszając ustępstwa kapitalistów prowadzą wyłącznie do zmniejszenia wyzysku, łagodzą nastroje rewolucyjne i i uniemożliaiają jego całkowitą likwidację. Ruch związkowy jest więc naturalnym sprzymierzeńcem kapitalizmu i wrogiem marksizmu.

 

INTERNACJONALIZM

Wrogiem proletariatu jest również nacjonalizm, ponieważ dzieli on proletariat i uniemożliwia jego zjednoczenie w walce z głównym wrogiem, czyli kapitalizmem. Celem państw narodowych jest ochrona interesów narodowych kapitalistów, a konflikt tych interesów prowadzi do wojen. Prawdziwym wrogiem proletariatu są więc kapitaliści jakoponadnarodowa klasa, a nie proletariusze innych narodowości. Proletariat zjednoczy się naprawdę, gdy znikną państwa narodowe, ale przede wszystkim gdy znikną nacjonalizmy rozniecane przez kapitalistów w celu podziału proletariatu.

 

KIEROWNICZA ROLA KOMUNISTÓW

Manifest Komunistyczny, 1848:

"W praktyce więc komuniści są najbardziej zdecydowaną, wciąż naprzód prącą częścią partii robotniczych wszystkich krajów; w teorii wyprzedzają pozostałą masę proletariatu zrozumieniem warunków, przebiegu i ogólnych wyników ruchu proletariackiego. Najbliższy cel komunistów jest ten sam co wszystkich innych partii proletariackich: ukształtowanie proletariatu w klasę, obalenie panowania burżuazji, zdobycie władzy politycznej przez proletariat."

Komuniści nie stanowią więc awangardy proletariatu, ale awangardę jego awangardy, czyli partii robotniczej. Mają oni świadomość celów ruchu proletariackiego i kształtują świadomość proletariatu, a ich celem jest "zdobycie władzy politycznej przez proletariat". Jeśli jednak to komuniści są "najbardziej zdecydowaną, wciąż naprzód prącą częścią" i "w teorii wyprzedzają pozostałą masę proletariatu", to oznacza, że po zdobyciu wladzy politycznej przez proletariat realną władzę sprawować muszą komuniści. Trudno bowiem zakładać, że po zwycięstwie odniesionym pod kierownictwem uświadomionych komunistów będzie nimi rządził nieuświadomiony proletariat.

Podstawowe tezy marksizmu składają się na taktykę walki o władzę, w której poszczególne elementy mogą być swobodnie wymieniane.

WYZWOLICIELSKI SCHEMAT WALKI O WŁADZĘ

Wyzwolicielski schemat składa się z następujących elementów:
- należy określić ciemiężonych ( np. proletariat, młodzież, homoseksualistów),
- należy określić ciemiężców (kapitalizm, rodzinę, ksenofobów, faszystów),
- należy uświadomić ciemiężonym ich krzywdę i kształtować ich świadomość,
- należy podsycać ich gniew i skierować go przeciwko ciemiężcom,
- należy ocjąć kieorwnictwo rewolucji i objąć władze po jej zwycięstwie.

Historia stosowania tej taktyki rozpoczęła się od wyzwolenia proletariatu z niewoli kapitalizmu. Następnie wyzwalano: młodzież spod tyranii rodziców, homoseksualistów spod jarzma homofonów, dzieci spod tyranii społecznej konwencji płci. Obecnie trwa wyzwalanie narodów Europy z jarzma faszystowskich nacjonalizmów.

 

KOMUNIŚCI I WŁADZA

Poprawa sytuacji ekonomicznej i społecznej proletariatu wynikająca z przemian strukturalnych, ale i ze zorganizowanego oporu robotników oznaczała stopniową realizację celów proletariatu, ale nie dawała władzy komunistom. Tę mogła dać wyłącznie rewolucja. Dlatego komuniści bezwzględnie zwalczali wszelkie przejawy rewizjonizmu w ruchu socjalistycznym oraz rozwój ruchu związkowego. Kiedy w 1875 r. doszło do połączenia Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej (SDAP) Augustusa Bebla i założonego przez Ferdynanda Lassalle’a Powszechnego Niemieckiego Związku Robotniczego (ADAV) i podpisania tzw. Programu Gotajskiego, doprowadziło to Marksa do furii. Podobnie wrogi stosunek do reformizmu i związków zawodowych przedstawił Lenin w słynnej broszurze „Co robić?” z 1902 r., chociaż Engels już w 1891 r. odszedł od taktyki wyzwolicielskiej stwierdzając: „Pewne jest to, że nasza partia i klasa robotnicza może zdobyć władzę tylko w warunkach demokratycznej republiki. Republika jest nawet specyficzną formą dyktatury proletariatu, jak to było w czasach Rewolucji Francuskiej”.

 

PROLETARIAT I WŁADZA

Proletariat nigdy nie dążył do władzy i nigdy nie stworzył własnej reprezentacji politycznej. Partie robotnicze zawsze zakładali inteligenci, czyli w kategoriach XIX wieku - drobnomieszczanie. Reprezentacją proletariatu były związki zawodowe. Robotnik związkowiec nie przestaje byc robotnikiem. Ten, kto obejmuje władzę, przestaje być proletariuszem. Ten, kto obejmuje władzę bierze odpowiedzialność za realizację celów wspólnoty, a więc i za tworzenie dobrobytu, tym samym prędzej czy później musi przeciwstawić się postawom roszczeniowym obecnym w każdej grupie społecznej.
Polityczne i godnościowe postulaty proletariatu nie miały na celu przejęcia władzy, ale obalenie jednej i powołanie innej władzy, ponieważ władza to nie tylko dominacja, ale przede wszystkim działalność organizacyjna wymagająca wysokich kwalifikacji.

 

KOMUNIŚCI A PROLETARIAT

Masa zradykalizowanych i zorganizowanych robotników stanowiła istotnie siłę, która mogła obalić istniejący system i władzę. Problem polega na tym, że proletariat mógł obalić każdy system i każdą władzę, zarówno kapitalistyczną jak i komunistyczną, w zależności od tego, co uznał za zgodne z własnym interesem. Dlatego proletariat był obiektem marksistowskiej i neomarksistowskiej propagandy nawet wtedy, gdy był już siłą jednoznacznie antykomunistyczną i gdy "nowym proletariatem" stała się młodzież. Rewolucja seksualna propagowana przez Wilhelma Reicha w Berlinie na początku lat 30-tych konfliktowała przede wszystkim proletariacką młodzież z ich proletariackimi rodzicami i spodowała najsilniejszy opór wśród niemieckich i francuskich komunistów. Proletariat był i jest siłą z natury konserwatywną, ponieważ jego społeczne wyzwolenie realizuje się przez awans do klasy średniej, a awans jest możliwy tylko tam, gdzie istnieje hierarchia.

 

POGARDA DLA PROLETARIATU

Proletariat z definicji nie może mieć swojej politycznej reprezentacji i skazany jest na popieranie tych ruchów politycznych, które obiecują realizację jego interesów. Ponieważ rewolucja w rozumieniu marksistowskim jest sprzeczna z życiowym interesem proletariatu (którym jest uczciwa płaca za prace w wydajnym systemie ekonomicznym), jego poparcie w końcu XIX wieku w znacznej mierze przejmowała idea socjaldemokratyczna, rezygnująca z czytelnego zła, jakim jest rewolucja na rzecz reform prowadzących do systemu socjalistycznego, którego racjonalności nikt wówczas nie był w stanie zweryfikować. Początek niemieckiej socjaldemokracji dał Powszechny Niemiecki Związek Robotniczy Fedrynanda Lassalle (1863), który byl związkiem zawodowym, a nie partią polityczną.

Skłonności reformistyczne w proletariacie zwalczał Marks, ale wyraz autentycznej pogardy dla ciemnych "roboli" dał Włodzimierz Lenin w broszurze z 1902 r. (napisanej zresztą dla SPD) pt. "Co robić?". Przedstawił w niej niebezpieczeństwo reformizmu i bezrefleksyjnej "spontaniczności" (czyli zorganizowanego ruchu związkowego) i stwierdził, że świadomość klasowa nie może być stworzona przez sam proletariat, ale musi mu zostać "wpojona" z zewnątrz. Mówiąc wprost, Lenin stwierdził, że proletariat jest za głupi na to, żeby samodzielnie myśleć i zrozumieć, że prawdziwe wyzwolenie może przynieść komunistyczna rewolucja.

Skutkiem tej zmiany taktycznej stała się teoria awangardowej partii komunistycznej składającej się z zawodowych rewolucjonistów, prowadząca propagandę wśród proletariatu za pomocą dobrze zorganizowanej sieci wyszkolonych,płatnych mówców, agitatorów i środków masowego przekazu. W życiu partyjnym mialaobowiązywac zasada centralizmu demokratycznego, ktora sama w sobie jest majstersztykiem manipulacji.

 

CENTRALIZM DEMOKRATYCZNY

Centralizm demokratyczny działa tak:

1. Podstawową zasadą jest zasada demokracji, czyli wolne głosowanie, w którym decyduje większość. Jednak z przyczyn technicznych zebrania plenarne odbywają się co jakiś czas, a między zebraniami władzę sprawuje wybrana większością głosów grupa kierownicza.
2. Demokratycznie wybrani delegaci reprezentują grupę podstawową w gremium wyższego stopnia, na którym obowiązuje taka sama zasada. W ten sposób powstaje hierarchiczna struktura partii.
3. Przedstawiciel wiekszości niższego poziomu jest z definicji mniejszościa na wyższym poziomie. Jego głos liczy się, gdy tworzy większość podczas głosowania, ale poza głosowaniem zobowiązany jest do realizacji decyzji grupy kierowniczej.
4. Decyzje większościowe zebrania plenarnego i decyzje grupy kierowniczej wyższego rzędu staja sie więc wiążące dla całego poziomu niższego rzędu. W praktyce więc zebrania plenarne niższego rzędu mogą sobie uchwalać co chcą, ale i tak o wszystkim decyduje decyzja wyższego rzędu, bo większość wyższego rzędu jest ważniejsza, niż większość niższego rzędu.

Centralizm demokratyczny polega na demokratycznych wyborach absolutnej władzy centralnej, która między wyborami organizuje przygotowania do kolejnych wyborów tak, żeby były jak najbardziej domokratyczne.

 

KOMUNIZM A TERROR

Stosowanie terroru ma w marksizmie obszerne uzasadnienie z dwóch powodów. Jeden tłumaczy konieczność stosowania terroru w trakcie rewolucji i bezpośrednio po niej. Jasno wyjaśnil to Fryderyk Engels w pracy "O autorytecie":

"Czy ci panowie nigdy nie widzieli rewolucji? Rewolucja jest najpewniej najbardziej autorytarną rzeczą, jest aktem, w którym część ludzkości narzuca swoją wolę innej części ludzkości za pomocą broni, bagnetów i armat, a więc najbardziej autorytarnych środków, a zwycięska partia musi, o ile nie chce walczyć na darmo, zapewnić swemu panowaniu trwanie przez strach, jaki ta broń napedza reakcji. Czy Komuna Paryska przetrwałaby chociaż jeden dzień, gdyby nie posłużyła się przeciw burżuazji uzbrojonym ludem? I czy nie należy jej winić za to, że nie wykorzystała go w koniecznym stopniu?".

i Lenin w "Państwie i rewolucji" (1917):

"Dykratura proletariatu, czyli przekształcenie awangardy uciemiężonych w klasę panującą po to, żeby utrzymać w ryzach ciemiężycieli, nie może być prostym rozwinięciem demokracji. Gwałtowne poszerzenie demokratyzmu, który jest demokratyzmem dla biednych, dla ludu, ale nie dla bogatych, wymaga ograniczenia wielu swobód ciemiężycieli, wyzyskiwaczy i kapitalistów. Tych musimy rzucić na kolana, żeby wyzwolić ludzkość z niewolnictwa. Ich opór musi być złamany siłą, a to oznacza, że tam, gdzie jest ucisk i przemoc, tam nie ma ani wolności ani demokracji".

Drugim powodem jest świadomość albo intuicja komunistów (nie wymagająca zresztą specjalnej wyobraźni i dostępna każdemu człowiekowi nie ulegającemu ideologicznemu fanatyzmowi), że komunizm jest systemem po prostu nieskutecznym, a więc musi doprowadzić do ekonomicznej nędzy i do buntu przeciw władzy komunistów.

 

DEINDUSTRIALIZACJA I LIKWIDACJA PROLETARIATU

Pacyfikowanie proletariatu zaczęło się zaraz po zwycięstwie bolszewików w 1918 r. (czyli po rozwiązaniu Konstytuanty). Jego symbolem było stłumienie powstania kronsztadzkiego w 1921 r. przez Armię Czerwoną Lwa Trockiego, a potem likwidacja kolejnych powstań robotniczych w 1953 r. w Berlinie czy w 1956 r. w Poznaniu. Widmo robotniczego buntu nie kontrolowanego przez partię komunistyczną zrealizowało się w 1980 r. w okresie strajku i powstania Solidarności, która przekształciła się z protestu o charakterze ekonomicznym w ruch antykomunistyczny. Po raz pierwszy nowoczesny proletariat sformułował własne postulaty godnościowe i stworzył wielomilionową siłę, która zagroziła spokojnej transformacji komunizmu sowieckiego w zachodnią antykulturę. Dlatego symbol tego ruchu został zlikwidowany i tylko kwestią czasy jest zniknięcie ostatnich śladów istnienia Stoczni Gdańskiej. Prędzej czy później powstanie tam jakaś odmiana Disneylandu, a przynajmniej gigantyczny aquapark.

Historia likwidacji coraz lepiej wykształconego proletariatu jako siły antykomunistycznej czeka na opracowanie. Jej najważniejszym elementem w skali globalnej był proces tzw. deindustrializacji. Opierała się ona na pozornie infantylnym założeniu sformułowanym jeszcze przez Herberta Marcuse, że rosnąca wydajność gospodarki kapitalistycznej i postęp techniczny spowodują automatyzację produkcji i spadek zapotrzebowania na siłę roboczą.
W rzeczywistości proces ten przebiegał inaczej i miał zupełnie inny cel. W latach 80-tych przemysł wytwórczy będący skupiskiem wykształconego proletariatu likwidowany był wprawdzie w Europie i w znacznym stopniu w USA, ale produkcja nie była likwidowana ani automatyzowana, ale przenoszona do Azji (m.in. do Chin i Indii), czyli na obszary nędzy i najtańszej siły roboczej, która przez kilka dekad (ale nie w nieskończoność) gotowa była pracować za pół darmo. Likwidacja przemysłu a więc i rozproszenie proletariatu umożliwiło ww. transformację ustrojową finansowaną ze spekulacji bankowych i resystrybucji tzw. funduszy unijnych skierowanych przede wszystkim do sfery usług i antykultury.

/w opracowaniu/