Ta strona nikogo nie nauczy historii filozofii, nie taki jest jej cel. Ma ona wprawdzie pewne pojęcia przypomnieć (ale to tylko przy okazji), ale przede wszystkim ma pomóc w posługiwaniu się historią filozofii do zrozumienia historii sztuki i w poruszaniu się w tym (pozornie) nieprzebytym gąszczu pojęć, metod i postaw. Wierzcie mi, historia filozofii jest bardzo prosta, bo, niezależnie od tego, jak pokrętne były drogi różnych filozofów do mądrości, wydeptali oni tylko kilka dość wyraźnych ścieżek w poszukiwaniu Boga, siebie, drugiego człowieka, prawdy i szczęścia. Jedynym czynnikiem, który zakłóca i komplikuje historię filozofii jest polityka, rozumiana jako dążenie do władzy za pomocą wszelkich dostępnych narzędzi, a więc i filozofii.

Filozofia nie jest nauką, chociaż z uporem i wbrew swojej istocie stara się nią zostać. Ta dziecinna pretensja do naukowości jest wynikiem kilkusetletniego wbijania filozofom do głowy kompleksu nauk przyrodniczych. Filozofia  jest umiłowaniem mądrości, a nie ma żadnych podstaw, aby utożsamiać mądrość z usystematyzowaną wiedzą, jaką gromadzi nauka. Mądrość jest wiedzą, ale wiedzą inną gatunkowo niż wiedza naukowa. Gdyby była tym samym, tysiąc lat temu nie byłoby ludzi mądrych, bo wiedza naukowa była wtedy w powijakach, albo jej w ogóle nie było.
Poznanie wiedzy naukowej daje wykształcenie. Przeciwieństwem wiedzy jest niewiedza. Czy z tego należy jednak wyciągać wniosek, że każdy człowiek niewykształcony, a więc nie mający wiedzy naukowej jest głupcem? Czy historia nie zna wykształconych głupców i niewykształconych mędrców? Z punktu widzenia współczesnej wiedzy naukowej Sokrates, Platon, Arystoteles, Tomasz z Akwinu i Kopernik byli głupcami, bo ich wiedza naukowa była mniejsza niż wiedza współczesnego gimnazjalisty.
Mądrość jest więc specyficzną wiedzą, niezależną od sumy wiedzy naukowej, a przeciwieństwem mądrości nie jest niewiedza, ale głupota. Niezależnie od tego, jak zdefiniujemy mądrość i głupotę, przypisujemy im pewną wartość – mądrość jest dobra, głupota jest zła. Ale co to znaczy? A może jest odwrotnie? A właściwie co jest dobre, a co jest złe?
Jak długo ludzie będą stawiać sobie podobne pytania, tak długo będą filozofować i tak długo filozofia będzie próbować odpowiadać na pytania, na które nauka odpowiedzi dać nie może. Filozofia zakończy swoją historię, gdy nauka odpowie już na wszystkie pytania. To nam nie grozi. Ale jest jeszcze jedna metoda zabijania filozofii - przestać zadawać trudne pytania. Trudne pytania, a szczególnie pytania, na które nie ma jednoznacznej odpowiedzi mają jedną wielka wadę - psują dobre samopoczucie i wiarę we własną mądrość. Po co się przygnębiać - przecież chodzi o to, żeby było fajnie.

Mimo to filozofia zawsze próbowała, a czasami próbuje i teraz, odpowiedzieć na kilka elementarnych pytań i dzieli się na kilka zaledwie działów.

Pierwsze pytanie dotyczy pochodzenia i struktury świata i określa dziedzinę nazywaną ontologią (ontologia = nauka o bycie, albo nauka o byciu). Ontologia próbuje wyjaśnić jak powstała rzeczywistość, czy jest ona jedno- czy różnorodna, z czego jest zbudowana, czy ma charakter materialny czy duchowy, czy duch (jeśli w ogóle istnieje) istniał przed materią, czy też jest wobec niej wtórny, jakie istnieją związki między duchem i materią, czy w związkach tych tkwi jakiś głębszy sens (plan), czy też istnienie takiego planu nie wymaga itp. itd. Ponieważ nie można przesądzać odpowiedzi na te pytania, nie można również przyjmować, że udzielić ich może nauka badająca wyłącznie świat materialny, czyli fizyka (physis = natura). Prawdopodobnie dlatego już arystotelicy nazywali ontologię metafizyką (metafizyka = nad-fizyką).
Sama nazwa metafizyka w mentalności półinteligenckiej jest czymś wstydliwym. Warto więc podkreślić, że nie przesądza ona o wynikach dociekań filozoficznych. Mogą być one nawet skrajnie materialistyczne, ale mają jakąkolwiek wartość tylko wtedy, gdy z góry nie wykluczają któregoś z logicznie możliwych rozwiązań. Dziś trudno sobie wyobrazić, jakiej otwartości umysłu trzeba było, żeby przyjąć do wiadomości wyniki doświadczeń potwierdzających stałą prędkość światła. Przecież z punktu widzenia mechaniki klasycznej teoria względności jest czystą metafizyką...
Najtrudniejszym problemem ontologii jest to, czy pojęcia ogólne (których niematerialny charakter jest niesporny) istnieją obiektywnie, czy też są wyłącznie tworem ludzkiego umysłu (lub języka) i poza kontekstem językowym nie występują. Odpowiedź na to pytanie wiąże ontologię z aksjologią i epistemologią i w zasadniczy sposób "profiluje" całą praktykę filozoficzną.

Druga grupa pytań dotyczy sposobu i możliwości poznawania rzeczywistości, a odpowiedzi na nie szuka epistemologia (gr. episteme = zrozumienie), czyli teoria poznania. Próbuje ona ustalić, czy w ogóle możliwe jest poznanie rzeczywistości, w jaki sposób człowiek odbiera informacje o niej, czy w ogóle umysł potrzebuje "zewnętrznej" informacji o rzeczywistości, aby posiąść o niej pełną wiedzę, czy jest możliwe poznanie bezpośrednie czy tylko pośrednie i czy "pośrednik" wprowadza do informacji jakieś przekłamania, w jaki sposób umysł ludzki porządkuje i weryfikuje informacje, w jaki sposób odkrywa między nimi związki, w jaki sposób związki te uogólnia formułując prawa itp. itd.
Jedną z najważniejszych części epistemologii jest logika (gr. logike techne = sztuka myślenia), czyli sztuka poprawnego wnioskowania. Logika jest najniebezpieczniejszą bronią filozofii, ponieważ bez niej w ogóle nie można mówić o myśleniu. Również poza granicami profesjonalnej filozofii jest ona niebezpieczna, ponieważ uniemożliwia intelektualną i propagandową manipulację, a w każdym razie daje możliwość jej rozpoznania. Należy jednak pamiętać o tym, że logika jest tylko narzędziem służącym do obróbki danych, których sama nie jest w stanie zweryfikować (co jest jej siłą i słabością). Jeśli do prawidłowo działającej obrabiarki wprowadzimy fałszywe dane, to na wyjściu otrzymamy dobrze obrobiony fałsz. Dlatego częścią epistemologii jest teoria prawdy, próbująca na różne sposoby zdefiniować stan "zgodności wiedzy (opisu) z rzeczywistością".

Prawdzie przypisuje się zwykle (przynajmniej w deklaracjach) jakąś pozytywną wartość, nawet jeśli w kategoriach psychologicznych powoduje ona cierpienie (któremu przypisuje się zwykle wartość negatywną). Już to zdanie, z którego wynika, że "dobra" prawda może powodować "złe" cierpienie, nie tracąc przy tym pozytywnej wartości, formułuje problem filozoficzny, który próbuje rozwiązać aksjologia czyli teoria wartości (gr. aksios = godny, cenny), dział filozofii obejmujący m.in. etykę, czyli naukę o moralności (gr. ethikos = moralny) i estetykę, czyli naukę o odczuwaniu piękna (gr. aisthesis = wrażenie).
Etyka próbuje odpowiedzieć na trzecie fundamentalne pytanie - jak żyć? Estetyka z kolei próbuje określić, co to jest piękno i jak to się dzieje, że jedną rzecz uważamy za piękną, a inną za brzydką. Odpowiedzi na wszystkie te pytania zależą od wyboru i hierarchii wartości.

W filozofii zachodniej Europy ontologię i epistemologię nazywa się filozofią teoretyczną, aksjologię zaś z etyką, filozofią społeczeństwa, polityki i prawa oraz estetykę nazywa się za filozofią praktyczną. W Polsce nie ma stosuje się tego - skądinąd zasadnego - podziału, ponieważ filozofii praktycznej nie można sobie wyobrazić bez filozofii teoretycznej.

Jak to mówił w Trzech siostrach Wierszynin - pofilozofujmy: pytanie o główne pytanie filozofii jest głównym pytaniem filozofii.

Ktoś zwrócił uwagę na to, że filozofowie zwykle aktywizują się w sytuacjach kryzysowych. Filozofia grecka narodziła się w okresie, gdy polis przeistaczała się w grecką demokrację, nikt nie wiedział, czym zastąpić walące się struktury społeczne (Platon wymyślił szczególnie restrykcyjną formę zamordyzmu), a niepokornych filozofów czekała czarka cykuty. Presja konfliktów epoki powoduje, że o wiele pilniejsze staje się znalezienie odpowiedzi na pytanie jak żyć i co robić, niż pytanie o strukturę wszechświata.
Z drugiej strony na coraz więcej pytań szczegółowych znajdowano odpowiedzi "pewne". Pewność wynikała z powtarzalności wyników eksperymentów, na których podstawie formułowano prawa. Taka jest geneza nauki. Można powiedzieć, że nauka to ta część filozofii, której udało się takie prawa sformułować.
Siłą rzeczy domeną nauki była dziedzina, w której można było opracować metodę pomiaru, stworzyć przyrząd pomiarowy i wykonać eksperyment, a więc dostępna empirycznie rzeczywistość materialna. Mimo, iż początkowy optymizm co do nieograniczonych możliwości nauki został znacznie wyhamowany przez Wernera Heisenberga (zasada nieoznaczoności 1927), filozofia właściwie zupełnie zrezygnowała z badania rzeczywistości materialnej, czyli ograniczyła w znacznym stopniu zakres problematyki ontologicznej.
Jednak pytania: jak żyć i co robić, należą do innej dziedziny filozofii, a ludzie podejmując działanie zawsze kierują się jakimś systemem wartości. Filozoficzna teoria wartości potrafi wartości nazwać, potrafi je porządkować w systemy, ale jej refleksja nakierowana jest zawsze wstecz. Etyka badając zjawisko moralności próbuje formułować pewne wskazówki, ale rzeczywistych skutków ich zastosowania przewidzieć nie potrafi. Żadną pomocą nie jest w tym względzie nauka, ponieważ na podstawie jej wyników można stwierdzić tylko "jak jest", ale nie można formułować sądów o tym "jak być powinno".
Ponieważ historia ludzkości jest historią powtarzających się kryzysów (w tym kryzysów wartości), musi pojawić się pytanie o to, skąd się biorą wartości i co je konstytuuje, a raczej - kto je kounstytuuje. Czy to człowiek wymyśla sobie wartości wg własnych upodobań i pożytków, czy wartości istnieją jako byty niezależne, czy są one zakodowane w jego naturze, czy też istnieje jakiś inny, niezależny od sytuacji i woli, zewnętrzny wobec człowieka system "wzorcowy".
Jednak to "aksjologiczne" pytanie jest pytaniem ontologicznym, bo sprowadza się do poszukiwania w porządku świata jakiejś wartościującej zasady. Okazuje się więc, że im bardziej zawęża się pole problematyki ontologicznej (a to zawężenie zawdzięcza filozofia nauce), tym wyraźniejsza staje się istota ontologii. Nie jest w niej ważne, czy materia jest równoważna energii, czy energia materii, nie ma znaczenia, czy mają one naturę falową, cząsteczkową czy mieszaną, bo odpowiedź na nie będzie jak wyjaśnienie fenomenu życia na podstawie sekcji zwłok. Istotne jest tylko to, czy istnieje Coś, co ustala hierarchię wartości. A jak się to Coś nazwie, to już zupełnie inna sprawa.

Jeśli filozofia jest filozofią, musi stawiać to pytanie, bo na wszystkie inne pytania odpowiadają teorie spinu, krętu, pędu i popędu. Jakakolwiek, nawet najbardziej wyrafinowana aktywność umysłowa, jeśli to pytanie pomija, nie jest już filozofią.
Oczywiście stawianie pytania nie przesądza odpowiedzi. Filozofia zresztą nie może jej udzielić. Odpowiedzi udzielają religie. Jedne wierzą w Boga, inne w niego nie wierzą, co nie znaczy, że nie są religiami.

Wielość kierunków filozoficznych jest pozorna. W poniższej tablicy zgromadzone zostały główne kierunki filozoficzne, oraz różne inne nurty czy postawy intelektualne, które do filozofii nie należą, ale są do niej zaliczane. W tabeli zostały umieszczone "z kronikarskiego obowiązku". Dotyczy to niektórych, należących do nauki, nurtów związanych z językoznawstwem, a szczególnie zjawisk ze świata politycznej propagandy i socjotechniki, jak np. Nowa Lewica czy feminizm.
To, że jakiś nurt potrafi stworzyć skomplikowany aparat pojęciowy i budować z niego skomplikowane struktury - nawet jeśli prowadzi to do istotnych skutków praktycznych - nie oznacza, że jest on świadectwem "umiłowania mądrości".

Język potoczny posługuje się skrótami myślowymi utrwalonymi w kulturze. Rozumiemy go (i się nawzajem) nie dlatego, że co chwila analizujemy każde słowo i zdanie, ale dlatego, że w ciągu wieloletniej edukacji nauczyliśmy się pewne pojęcia rozumieć bez słów. Język ten jest sprawy i precyzyjny w granicach jednej kultury.
Człowiek, czytając książkę, nie czyta liter ani nawet całych wyrazów, ale „rozpoznaje wzrokiem” pewne graficzne symbole, pod które mózgowy komputer podkłada zapamiętane w biologicznym RAM-ie znaczenia. Człowiek wykształcony nie robi błędów ortograficznych nie dlatego, że „pamięta” szczegółowe zasady ortografii, ale dlatego, że po tysiąckrotnym przeczytaniu słowa „rzeka” doznaje estetycznego wstrząsu, trafiając w tekście na coś, co wygląda jak „żeka”. Tak działa łamanie każdego utrwalonego wzorca kulturowego.
Filozofia poszukuje uniwersalnych praw rządzących rzeczywistością na poziomie ponadkulturowym. Dlatego jej język musi być specyficzny i musi podlegać nieustannej weryfikacji (tak, jak kalibruje się termometr).
Poznając (szczególnie w wielkim skrócie) historię filozofii nie można posługiwać się profesjonalnym językiem filozoficznym, ale przynajmniej kilka podstawowych pojęć znać trzeba. Słowniczek podstawowych terminów filozoficznych w budowie>.
Poniższe, "nieprofesjonalne" wyjaśnienia kilku pojęć, mają ułatwić klasyfikację nurtów filozoficznych, ale zwracam uwagę na to, że mają one różne znaczenia nie tylko w języku filozofii i w języku potocznym, ale nawet w ramach samej filozofii.

DUCH

Duch to niematerialny byt posiadający samoświadomość i zdolność rozumienia. Greckie słowo nous oznacza również umysł i rozum. Takie rozumienie pojęcia duch zakłada (a przynajmniej nie wyklucza) jego potencjalną aktywność wynikającą z wyboru lub decyzji. Ten właśnie atrybut różni ducha od idei. Pojęcie ducha nie musi mieć znaczenia religijnego, chociaż np. we wczesnym chrześcijaństwie funkcjonowało obok duszy jako jeden ze składników istoty ludzkiej. Od IX wieku to religijne znaczenie przejęło pojęcie duszy. Duch może być jednak rozumiany jako "praprzyczyna" i w tym znaczeniu pojawiał się w filozofii jako logos (Heraklit) czy pneuma (stoicy).
Materialistyczna interpretacja traktuje ducha jako intelekt stanowiącego fizjologiczną funkcję mózgu, nie ma więc związku z pojęciem nous.

MATERIA

Substancja, z której zbudowany jest wszechświat. We wczesnej filozofii przyrody prasubstancją, a jednocześnie praprzyczyną wszechświata była arche. Nie można jej jednak interpretować jako materii, ponieważ ta ostatnia z czasem stała się antytezą ducha. Arche natomiast zawierała w sobie różnie definiowaną siłę sprawczą (ruch, zmienność) i była jednorodna (monizm) dualistyczna (ciało-duch) lub różnorodna (pluralistyczna). Materia jest źródłem doznań zmysłowych. W filozofii Arystotelesa formą materii była idea.

IDEA

Pojęcie idei stworzył Platon i oznacza ono niematerialny, niezmienny, nieruchomy, istniejący poza rzeczywistością materialną i wobec niej pierwotny byt, stanowiący podstawę pojęć powszechnych (uniwersaliów) oraz wzorzec przedmiotów materialnych. Idee porządkuje hierarchia, ma szczycie której znajduje się idea dobra. Idee istnieją, ale nie są aktywne i nie mają samoświadomości. Są surowcem świata. Relacja między ideą a światem materialnym wyraża intuicyjnie stosunek pojęć "projekt" - "realizacja".
W filozofii funkcjonuje również pojęcie idei jako wytworu ludzkiego umysłu, nie mającego autonomicznego bytu.

Jednym z głównych zagadnień filozofii jest ustalenie: (1) czy idee mają byt niezależny, czy też są wyłącznie tworem myśli, (2) w jaki sposób umysł rozpoznaje idee, które istnieją od niego niezależnie, (3) jaka jest relacja między ideą, jej materializacją, a umysłem poznającym rzeczywistość.

IDEALIZM

Idealizm to pogląd, że rzeczywistość ma charakter niematerialny, realnie istnieją tylko idee, a świat materialny jest tych idei nieudolną emanacją. Ta niedoskonałość świata materialnego wynika z faktu, że "emanacja" jest rodzajem przekształcenia (przemiany, zmiany) doskonałej idei, a każda zmiana wprowadza zakłócenie. Z definicji idealizmu nie wynika, aby idea miała charakter nadprzyrodzony, a tylko to, że bazą rzeczywistości nie jest materia. W tym sensie jest on jedynie przeciwieństwem materializmu.
Istnieje wiele definicji idealizmu formułowanych w kategoriach ontologicznych i teoriopoznawczych.
Idealizm ontologiczny zakłada istnienie świata idei i nierealność bądź wtórność świata materialnego.
Idealizm poznawczy odrzuca możliwość poznania rzeczywistości zewnętrznej wobec umysłu.
Idealizm obiektywny (absolutny) jest przeciwieństwem materializmu i zakłada, że duch jest pierwotny wobec materii. Zakłada możliwość poznania rzeczywistości przez myślący umysł (Platon, idealiści niemieccy, Hegel).
Idealizm subiektywny twierdzi, że przedmioty materialne istnieją o tyle, o ile są postrzegane (Berkeley) i są one tylko zespołem subiektywnych jakości zmysłowych. W ujęciu Berkeleya rzeczywiste istnienie przedmiotów materialnych wynika z ich nieustannego (absolutnego) i niezmysłowego "postrzegania" przez Boga. Tylko w tym ujęciu idealizm jest sprzeczny z realizmem.

REALIZM

Umysł poznaje rzeczywistość zbierając o niej informacje, ale w gruncie rzeczy pewność można mieć tylko co do tego, że informacje te do niego docierają, natomiast nie ma żadnej pewności, skąd się one biorą.
Realizm zakłada obiektywne istnienie rzeczywistości niezależnej od poznającego ją umysłu. Jeśli więc idealizm zakłada obiektywne istnienie idei, to między pojęciami realizmu i i idealizmu nie ma żadnej sprzeczności.
Realizm ma również szereg definicji szczegółowych. Np. realizm pojęciowy zakłada realne i niezależne od materii istnienie pojęć ogólnych, a przykładem realisty jest Platon i w niczym nie zmienia to faktu, że był on jednocześnie idealistą.
Arystoteles reprezentował realizm umiarkowany twierdząc, że pojęcia-idee istnieją realnie, ale nie samoistnie, ale zawsze w połączeniu z istnieniem przedmiotów materialnych, którym nadają formę.

NATURALIZM

Przeciwieństwem idealizmu jest naturalizm, całkowicie negujący istnienie jakichkolwiek bytów niematerialnych (idei) a także jakiejkolwiek odrębnej od materii, świadomej siły sprawczej. Wszelkie zjawiska, którym nadaje się wymiar duchowy można sprowadzić do przejawów istnienia materii (jak śpiewali Skaldowie: "życie jest formą istnienia białka"). Naturalizm i jego odmiana, materializm, łączone są ostentacyjnie z realizmem, warto więc podkreślić, że realizm zakłada tylko, że rzeczywistość istnieje obiektywnie, niezależnie od poznającego ją umysłu i obejmuje tą definicją również idealizm.

RACJONALIZM

Racjonalizm koncentruje się na możliwościach poznania rzeczywistości, należy zatem do kategorii epistemologicznych. Twierdzi on, że źródłem poznania rzeczywistości nie jest doświadczenie, ale rozum, a wiedzę można przez dedukcję wyprowadzić ze zbioru stwierdzeń nie wymagających dowodzenia - aksjomatów. Rozum nie jest więc rozumiany, jak w filozofii starożytnej, jako pewna siła porządkująca lub wprawiająca w ruch rzeczywistość materialną, ale jako właściwa człowiekowi zdolność do logicznego wnioskowania. Tak zdefiniowany racjonalizm nie ma nic wspólnego z potocznie rozumianym myśleniem "zdroworozsądkowym". Nie wyklucza on również istnienia sprawczej siły nadprzyrodzonej (Boga), a właściwie nawet jego istnienie zakłada, ponieważ poszukiwanie aksjomatu jest w gruncie rzeczy poszukiwaniem doskonałej zasady i absolutu.
Podstawową trudnością racjonalizmu było właśnie sformułowanie tych podstawowych aksjomatów, z których można wyprowadzić całą wiedzę. Klasyk i twórca racjonalizmu, Kartezjusz, uznał, że jedynym pewnikiem jest to, że człowiek myśli, a jego myślenie jest jedynym bezdyskusyjnym dowodem na jego istnienie. Taka jest istota słynnego stwierdzenia "myślę, więc jestem".
Odmianą racjonalizmu jest racjonalizm genetyczny (natywizm), wg którego umysł ludzki ma w sobie zakodowaną pewną wiedzę wyprzedzającą doświadczenie, umożliwiającą mu porządkowanie i weryfikację informacji pochodzących z doświadczenia. Racjonalistami genetycznymi byli i Platon i Kartezjusz. Platon operował zhierarchizowanym system idei, Kartezjusz natomiast przyjmował, że człowiek ma trzy idee wrodzone: ideę Boga, duszy i ciała. Nawet Kant, uważający, że wiedza pochodzi z doświadczenia, twierdził jednocześnie, że doświadczenie nie jest bezładnym strumieniem informacji, ale że porządkowane jest wg jakiejś "matrycy" (nazywanej intuicją zmysłową), będącą wrodzoną cechą umysłu.

EMPIRYZM

Przeciwieństwem racjonalizmu jest empiryzm (gr. empeiria = doświadczenie). Jednym źródłem wiedzy jest doświadczenie wynikające o odbierania bodźców zmysłowych, obserwacji i eksperymentu, a wszelkie idee są tylko wynikiem ich umysłowej "obróbki". Umysł ludzki nie ma sam z siebie żadnej wiedzy, stanowi czystą kartę zapisywaną kolejnymi doświadczeniami. Empiryzm nie odpowiada jednak na pytanie, w jaki sposób i "od kogo" umysł dowiaduje się, że powtarzalność doświadczenia może być podstawą do odnajdywania regularności i formułowania na ich podstawie praw ogólnych, a przede wszystkim, że może istnieć coś takiego, jak ogólne prawo, któremu podlega rzeczywistość.
W odróżnieniu od stosowanej przez racjonalistów dedukcji (wnioskowaniu o pojedynczych zjawiskach na podstawie ogólniejszego prawa), empiryzm stosuje we wnioskowaniu metodę indukcyjną, prowadzącą od obserwacji poszczególnych zjawisk do sformułowania ogólnego prawa.
Empirystami byli stoicy i epikurejczycy (starożytność), Ockham i Roger Bacon w średniowieczu, Galileusz, Campanella i da Vinci w renesansie. Powaliny nowożytnego empiryzmu stworzył Francis Bacon, rozwijali go Hobbes i Locke, a jego wyznawcami byli John Stuart Mill, Comte, Spencer, twórcy pozytywizmu.

ONTOLOGIA

EPISTEMOLOGIA

ETYKA

Moralność to zespół wzorów postępowania, utrwalonych w opartych na tradycji zwyczajach.
Etyka to nauka o moralności, próbującą zrozumieć rodowód i strukturę moralności, oraz świadomie formułować  zasady moralne z punktu widzenia rozumienia tych zasad i przewidywania ich skutków.
Znaczenie etyki jako działu filozofii wzrosło od tzw. zwrotu sokratejskiego, kiedy to filozofowie  zaniechali obserwacji natury i szukania odpowiedzi na pytania ontologiczne (częściowo uznając je za niewłaściwie postawione lub za nierozwiązywalne), a skoncentrowali się na problematyce ludzkiego działania.
Główne pytanie etyki brzmi: jak żyć, jak działać, aby uznać to działanie za dobre.
Etyka dzieli się na kilka dyscyplin: metaetykę, etykę opisową i etykę normatywną.

ETYKA OPISOWA jest rodzajem etycznej inwentaryzacji. Bada i dokumentuje obowiązującą moralność. Ustala np., jaka część ludzi uważa zabijanie za dopuszczalne.

METAETYKA tworzy podstawy dla etyki normatywnej, szukając zrozumienia i uzasadnienia tzw. orzeczników etycznych, czyli ocen podejmowanych w kategoriach dobra i słuszności. Można powiedzieć, że metaetyka bada podstawy wartości, które w praktyce stosuje etyka normatywna. Metaetyka wyjaśnia np., dlaczego zabijanie może być uznane za dobre lub złe.
Wynik ustaleń metaetyki zależy od tego, czy normy etyczne uważa się za sądy, a więc czy podlegają one weryfikacji w kategoriach prawda – fałsz.
Kognitywizm  (kognicja = poznanie, rozpatrywanie) zakłada, że normy etyczne są sądami, można je więc oceniać jako fałszywe lub prawdziwe i wymagają ustalenia podstaw prawdziwości sądu.  Oparciem etyki jest pewien realnie istniejący układ odniesienia, a jego badanie ma charakter ontologiczny. Kognitywizm uważany jest za tzw. etyczny realizm.
Non-kognitywizm twierdzi, że normy etyczne nie są sądami, nie są ani prawdziwe, ani fałszywe, nie można więc badać ich narzędziami logiki. Nie istnieje więc żaden weryfikujący układ odniesienia. Dlatego non-kognitywizm uważa się za postawę anty-realistyczną.

ETYKA NORMATYWNA tworzy powszechnie obowiązujące normy. Stwierdza np., że zabijanie jest dopuszczalne lub niedopuszczalne.
Etyka normatywna obejmuje kilka różnych teorii, zależnie od tego, co uznaje za najwyższe dobro moralne i w jakiej relacji pozostaje ono do działania i działającego. Istnieją trzy takie teorie:

ETYKA CNOTY to teoria, której centrum stanowi stosowane już przez Sokratesa pojęcie cnoty. Jej zasady sformułował Arystoteles w dziele Etyka nikomachejska. Celem etyki  jest szczęście (eudajmonia).  Na szczęście składają się dobra zewnętrzne, cielesne i duchowe. Do dóbr duchowych należą cnoty.  Cnoty uzewnętrzniają się w postawie i działaniu. Cnoty dianoetyczne opierają się na rozumieniu, ich podstawą jest wiedza, a reprezentacją postawa (poglądy). Cnoty etyczne opanowuje się przez nawyk i określają one etyczne działanie. Cnoty nie są po prostu „darem” (nie są wrodzone), ale raczej „zasługą”. Każdy może opanować cnoty, ale ich przyswojenie wymaga nieustannego ćwiczenia. Tak jak umiejętność gry na instrumencie wymaga ćwiczeń.

ETYKA DEONTOLOGICZNA (deon = obowiązek, to co niezbędne) za podstawę oceny przyjmuje przyczynę działania, która działanie poprzedza. Taką przyczyną może być zgodność z zasadami, obowiązek wynikający z nakazu lub realizacji praw innych ludzi. W każdym przypadku działanie jest wynikiem rak czy inaczej motywowanego obowiązku określonego działania.
Najstarszą teorią deontologiczną jest „teoria przykazania Bożego”, w której pozytywna ocena działania wynika z boskiego nakazu. – miłosierdzie jest dobre, bo Bóg nakazuje być miłosiernym”.
Przykładem deontologicznej etyki jest kantiański imperatyw kategoryczny, który zakłada, że działanie jest wynikiem obowiązku (wewnętrznego) a o jego wartości decyduje motywacja. (teoria Kanta jest odmianą etyki cnoty.
Do teorii deontologicznych należą również motywacje wynikające z obowiązku rozumianego jako realizacja praw innych ludzi, np. zasada nieagresji uznająca podjęcie każdego działania opartego na sile jako sprzeczne z Rawami naturalnymi innych ludzi.

ETYKA TELEOLOGICZNA (telos = cel) czyli KONSEKWENCJALIZM to pogląd uzależniający ocenę moralną od skutków działania. Ma ona wiele odmian, ponieważ ocena ta zależy od tego, jaki skutek uznamy za dobry w konkretnym systemie wartości. Przykładami są:
utylitarianizm – działanie jest dobre, jeśli prowadzi do szczęścia jak największej ilości ludzi,
konsekwencjalizm państwowy – prowadzi do stabilności państwa przez porządek, dobrobyt i przyrost naturalny,
egoizm – moralne jest działanie nastawione na własny pożytek,
sytuacjonizm etyczny – uzależnia wybór działania od konkretnych warunków. Jego definicja odwołuje się do pojęcia miłości jako celu, ale w praktyce sprowadza się do definiowania większego dobra jako mniejszego zła.
intelektualizm – modelowa postawa Sokratesa uznającego cnotę za wynikiem „rozumienia” tego, co jest dobre a co złe. Rozumienie wyłącza afektację, dlatego intelektualizm był podstawą stoicyzmu i zwykle kojarzony jest z emocjonalnym chłodem.
welfaryzm – ma na celu powszechny dobrobyt rozumiany wprawdzie szerzej, ale w praktyce interpretowany jako dobrobyt ekonomiczny
utylitarianizm preferencyjny – w odróżnieniu od tradycyjnego utylitarianizmu, proponującego zwiększenie przyjemności i zmniejszenie bólu, utylitarianizm preferencyjny uwzględnia inne kategorie statystycznie akceptowanych w konkretnym społeczeństwie, a będące źródłem satysfakcji,
pragmatycyzm – uznaje za kryterium moralnej oceny  zgodność z prawdą, która na gruncie etyki jest trafnością wyboru działania pod względem jego skuteczności. Słuszne jest to, co skuteczne, ponieważ skuteczne jest prawdziwe.
Konsekwencjonizm stał się szczególnie popularny współcześnie, ponieważ odrzuca wszelkie wstępne założenia mogące być wynikiem działania transcendencji, ale w filozofii istniał niemal od samych jej początków, czego świadectwem są:
stoicyzm - zadowolenie i spokój
epikureizm - jest odmianą umiarkowanego hedonizmu, w którym dążenie do przyjemność ogranicza roztropność.
hedonizm - za cel przyjmuje maksymalizację przyjemności i minimalizacja bólu.
cyrenaizm - jest skrajną postacią hedonizmu, zgodną z hasłem: jedz, pij, żeń się, jutro umrzesz.

ESTETYKA

cdn...

Filozofia europejska narodziła się w starożytnej Grecji jako alternatywna dla homeryckiej mitologii próba wyjaśnienie zasad rządzących światem. Skomplikowany świat bogów i herosów rządził się emocjami i był zupełnie nieprzewidywalny. Być może dlatego wyjątkowe, dociekliwe jednostki żyjące w formującej się dopiero greckiej kulturze poszukiwały harmonii i sensu w świecie przyrody.
Zanim grecka myśl osiągnęła szczyty finezji w epoce klasycznej, filozofowie postawili po raz pierwszy pytania, na jakie próbują odpowiedzieć uczeni, filozofowie i teolodzy współcześni. Czym jest materia, skąd się wzięła, z czego jest zbudowana, co ją ożywia, - a przede wszystkim - co to jest prawda, czy możliwe jest jej poznanie.

Filozofia przedsokratejska rozwijała się w okresie VII – V w. BC, obejmuje dorobek filozofów tworzących przed Sokratesem i jemu współczesnych, ale pozostających poza jego wpływem. Chronologicznie odpowiada ona epoce Grecji archaicznej. Filozofia tego okresu określiła pole zainteresowań filozofii w ogóle, odrzucając mitologiczne i formułując racjonalne wyjaśnienie fenomenu rzeczywistości. Podstawowe pytania dotyczyły pochodzenia i struktury materii, struktury wszechświata, wielopostaciowości świata materialnego i metody naukowego opisu rzeczywistości.
Filozofów tego okresu nazywano physiologoi, co oznacza badaczami natury (physis).
Filozofia przedsokratejska powstawała na geograficznych peryferiach kultury greckiej: w świecie jońskim (na wschodnim wybrzeżu Morza Egejskiego) i italiockim (w greckich koloniach powstających na południu Półwyspu Apenińskiego, między Sycylią i Neapolem).
Stworzyli oni pojęcia arché, czyli praprzyczynę wszystkich bytów oraz ich zasadnicze tworzywo, wskazując przy tym (w zależności od szkoły) obserwowalne żywioły (ziemia, powietrze, woda, ogień), liczby (Pitagoras) lub tworząc koncepcję elementy niewidzialnego i bezkresnego (apeiron Anaksymendera).
Z powody braku zachowanych materiałów źródłowych poglądy przedsokrateików znamy z relacji ich następców.
Pojęcie filozofii przedsokratejskiej powstało w XIX wieku, podobnie jak podziały na odrębne szkoły filozoficzne.

Za pierwszego filozofa uważa się Talesa z Miletu, twórcę tzw. szkoły malezyjskiej, traktującego wodę jako praźródło rzeczywistości oraz medium, w którym unosi się ziemia. Jego następca Anaksymander wprowadził pojęcie nieograniczonego pierwiastka apeiron, z którego przez zróżnicowanie powstają opozycję: zimne-gorące, mokre-suche, itd. On również stworzył koncepcję Ziemi jako centrum kosmosu zbudowanego z koncentrycznych, kulistych sfer wypełnionych ogniem, w którym istnieją „dziury” w postaci słońca i księżyca. Z kolei Anaksymenes za prapierwiastek uważał powietrze, z którego przez rozrzedzenie lub kondensację powstają woda, ogień, ziemia, wiatr, chmury itd. (jest to koncepcja zasadniczo zbieżna ze współczesną definicją energii).

W 529 r. BC filozof i matematyk Pitagoras z Samos założył w Krotonie (na południu Italii) szkołę (a właściwie wspólnotę) filozoficzną, której członkowie zajmowali się szeroką problematyką obejmująca matematykę, astronomię, muzykę a także teorię polityki i społeczeństwa. Pitagoras posługiwał się pojęciem harmonii jako specjalnego stosunku liczb (proporcji), mającego walor moralny.
Istotą poglądów pitagorejczyków sprowadza się do tego, że dostępna zmysłom rzeczywistość powstaje z elementarnego pierwiastka (odpowiednik apeironu), a jego formę określają proporcje liczbowe podlegające prawom formułowanym w języku geometrii i matematyki. Niezależnie więc od charakteru materii pierwotnej, istotę rzeczywistości określają stosunku liczbowe.
Filolaos z Tarentu stworzył teorię podobną w istocie do kopernikańskiej teorii heliocentrycznej, chociaż w jego ujęciu centrum kosmosu stanowi „ogień centralny”, a Słońce jest jednym z ciał poruszających się wokół tego centrum.

Filozoficzna szkoła powstała w Elei (miasto na południu Italii) wypracowała koncepcję Jedności. Wg Kseofanesa z Kolofonu Bóg jest wieczną jednością, poprzedza świat materialny i rządzi nim siła swej myśli. Twórca szkoły, Zenon z Elei polemizował z konkurencyjnymi poglądami filozoficznymi zakładającymi różnorodności i przemianę, tworząc słynne paradoksy prowadzące koncepcję ruchu i zmiany do sprzeczności.

Również dla Heraklita z Efezu ogień był prapierwiastkiem, z którego pochodzi i do którego wraca wszelka materia w procesie nieustannych przekształceń. Heraklit jest twórcą pojęcia zmiany (przemiany) regulowanej zasadą zwaną logos i autorem słynnego powiedzenia panta rhei (wszystko płynie).

Przedstawiciele pluralizmu, w przeciwieństwie do filozofów z Elei, uważali że świat zbudowany jest z czterech wiecznych, odmiennych elementów – ziemi, wody, powietrza i ognia. Empedokles z Akragas (Agrygent na Sycylii) uważał, że siłami łączącymi lub rozdzielającymi te elementy są miłość i nienawiść. Elementarnym pierwiastkom odpowiadały cztery kolory palety którymi Grecy zdobili świątynie. (np. świątynia Apollina w Thermon). Pochodzący z azjatyckiego Klazomenaj Anaksagoras twierdził, że pierwiastków jest nieskończenie wiele (nazywał je zarodkami wszystkich rzeczy), a łączą się one tworząc rzeczywistość pod wpływem transcendentnej wobec świata myśli. Stworzył on również kategorię pojęcie nous – siły porządkującej wszechświat. Koncepcje Anaksagorasa rozwinęli atomiści.

Leucyp z Miletu i Demokryt z Abdery byli twórcami atomizmu, zgodnie z którym rzeczywistość jest zbudowana z nieciągłych drobin zwanych atomami, a cechy przedmiotów wynikają z cech atomów i gęstości ich rozmieszczenia. Atomizm był pierwszym przykładem determinizmu materialistycznego, ponieważ nawet dusza zbudowana jest jak materia, chociaż z drobniejszych i gładszych atomów. a „nic nie dzieje się bez przyczyny”.

SOFIŚCI

W odróżnieniu od wczesnej filozofii zajmującej się badaniem przyrody, filozofia wędrownych nauczycieli zwanych sofistami nastawiona była na poznanie człowieka i umożliwienie mu funkcjonowania w systemie greckiej demokracji. Sofiści uważali, że wszelka wiedza opiera się na indywidualnym wrażeniu, nie ma więc podstaw do formułowania sądów obiektywnych. Zajmowali się przede wszystkim nauczaniem retoryki, a także polityką, etyką, teorią państwa i prawa, tworząc rodzaj subiektywistycznego relatywizmu podsumowanego w aforyzmie Protagorasa „człowiek jest miarą wszechrzeczy”.

490-411 Protagoras z Abdery
480-411 Antyfon
480-380 Gorgiasz z Leontinoi
480-380 Hippiasz
465-399 Prodikos z Keos
V w. Kseniades
V w. Archelaos
460-403 Krycjasz z Aten
450 Trazymachos
436-338 Isokrates
375 Alkidamas
400-350 Likofron

Platon, uczeń Sokratesa, stworzył wyrafinowany system filozoficzny nazywany idealizmem obiektywnym, odwracający całkowicie wcześniejsze wyobrażenie Greków na temat rzeczywistości, zgodnie z którym świat materialny istnieje wiecznie, a byt ma charakter absolutny.
Platon twierdził, że wiecznie istnieją tylko idee, a świat materialny jest ich nieudolnym odbiciem. Niedoskonałość rzeczy materialnych wynika z niedoskonałości transformacji (emanacji) idei w jednostkowy, materialny przedmiot. Idee obejmują przedmiotu świata materialnego i pojęcia ogólne, nie są równocenne, istnieje ich precyzyjna hierarchia. W hierarchii tej ideami naczelnymi są dobro, piękno i prawda, a najwyżej stoi dobro, które innym ideom nadaje atrybuty bytu i poznawalności.
Światy idei i materii są całkowicie rozłączne. Jedyny wyjątek stanowi dusza, która, należąc do świata idei, może łączyć się z ciałem (a właściwie zostaje w nim uwięziona na okres życia doczesnego), po czym przez śmierć uwalnia się od ciała powracając do świata idei.
Siła sprawczą wszechrzeczy jest Demiurg - boski architekt świata.
Prawdziwa wiedza o świecie jest wiedzą o ideach. Dusza, należąc do świata idei, posiada pełną wiedzę o świecie, ale wiedza ta uległa zatraceniu na drodze kolejnych przemian (emanacji duszy do ciała). Poznanie jest możliwe na drodze "przypomnienia" przez duszę utraconej wiedzy o ideach. Świat idei jest światem doskonałym. Wiedza o tym świecie jest więc znajomością doskonałości, a więc dobrem. Brak wiedzy - niewiedza - jest złem. W tym znaczeniu Platon jest kontynuatorem intelektualizmu etycznego Sokratesa.
Na takiej podstawie Platon stworzył rozbudowaną teorię państwa (politeia), klasyfikację ustrojów państwowych, wskazówki dotyczące systemu edukacji, a nawet pogląd na to, które skale muzyczne sprzyjają doskonaleniu duszy, a które działają na nią destrukcyjnie.
Platońska teoria sztuki w zasadzie odrzucała sztuki plastyczne i przedstawiające, ponieważ każde materialne przedstawienie może być tylko nieudolnym naśladownictwem niematerialnej idei i odwraca uwagę od doskonałości. Paradoksalnie można uznać Platona za prekursora abstrakcjonizmu geometrycznego i konceptualizmu.
Szerokiemu oddziaływaniu Platona sprzyjała działalność szkoły, założonej w 397 r. BC w gaju oliwnym poświęconym attyckiemu herosowi Akademosowi i nazwanej Akademią. Po śmierci Platona Akademię (po Platonie) prowadzili m.in. Speuzyp (348-339), Ksenokrates z CHalkedonu (339-314), Polemon z Aten (270-265), przez wiele lat współpracował z nią Arystoteles.
Po objęciu kierownictwa przez Arkesilaosa (267-264) Akademia stała się ośrodkiem rozwoju sceptycyzmu.

Trzecim wielkim filozofem greckim, obok Sokratesa i Platona, a drugim twórcą kompletnego systemu filozoficznego, był uczeń Platona (i nauczyciel Aleksandra Wielkiego) Arystoteles. Stworzył ok filozofię przeciwstawiającą się platońskiemu idealizmowi i propagował ją w założonej w 334 r. BC szkole zwanej Lyceum.
Opierając się na doświadczeniach w nauczaniu dzieci Arystoteles stwierdził, że nie istnieje postulowana przez Platona pierwotna, zapomniana wiedza o ideach, a ludzki umysł stanowi tabula rasa, zapisywana w wyniku doświadczenia. Człowiek gromadzi wiedzę stosując dwa sposoby wnioskowania: dedukcyjne (o przypadkach szczegółowych na podstawie zasady ogólnej) lub indukcyjne (formułując zasadę ogólną na podstawie przypadków szczegółowych). Na użytek prawidłowego wnioskowania Arystoteles stworzył aparat pojęciowy logiki (którą nazywał analityką) i teorię sylogizmu.
Dokonał również hierarchizacji nauk, stawiając na ich szczycie metafizykę, zajmującą się - zgodnie z nazwą - badaniem struktury rzeczywistości, istoty substancji, bytu oraz istotą Boga jako bytu transcendentnego.
W miejsce platońskiego dualizmu idei i materii wprowadził pojęcia materii i formy, traktując formę nie jako odrębny byt, ale jako zasadę kształtującą materię i uzewnętrzniającą się wyłącznie przez tę materię. Materia bez formy jest chaosem, forma bez materii nie istnieje, ponieważ nie ma sie przez co uzewnętrznić.
Dusza jest najdoskonalszą formą życia organicznego, ma zdolność rozumienia i samoświadomość. Istnieje jednak tylko jako atrybut ciała - materii. Dusza i cało są więc nierozdzielne.
Dzieło Arystotelesa kontynuowane było po jego śmierci przez Teofrasta z Eresos (370-287), a kierowane przez niego Lyceum nazywane jest szkołą perypatetyków (co oznacza prowadzenie dyskursu filozoficznego połączonego z aktywnością fizyczną - spacerem).
Metafizykę Arystotelesa rozwinął św. Tomasz z Akwinu, stosując ją do wyjaśnienia sprzeczności między zasadami wiary i poznaniem naukowym.

Cynizm to wywodząca się z filozoficznej szkoły Sokratesa postawa przyjmująca za jedyny cel życia i istotny przedmiot rozważań cnotę, a marginalizująca znaczenie zarówno teorii poznania jak i teorii bytu. Jego twórcą był Antystenes z Aten (440-365), a kontynuatorami Diogenes z Synopy (413-323) i Krates z Teb (365-285). Cnota w ujęciu cynickim nie ma precyzyjnej definicji. Jest raczej stanem całkowitej obojętności na wszystko, co cnotą nie jest, a nie jest nią wszystko poza nią samą. Brzmi to dość pokrętnie, ale wyjaśnia obojętność cyników zarówno na gromadzenie dóbr doczesnych, jak i negowanie sensu wszelkich instytucji organizujących życie społeczne. Można powiedzieć, że każde dążenie do jakiegokolwiek konkretnego celu, wymagające organizacji i wysiłku, prowadzi do rozproszenia uwagi, dekoncentracji i wytrącenia człowieka ze stanu równowagi. Właśnie ten stan obojętnej równowagi jest istotą cynickiej cnoty. Warunkiem jej osiągnięcia stało się więc nieuchronnie - minimalizacja potrzeb życiowych, zerwanie z jakąkolwiek tradycją i ignorowanie wszelkich struktur społecznych.
Taka postawa musiała prowadzić do uznania, że jedynym źródłem wiedzy jest wrażenie zmysłowe, a jego przedmiotem mogą być jedynie jednostkowe byty materialne. Pojęcia ogólne - idee - są tylko tworem spekulacji.
Cynizm całkowicie zerwał z typowym dla wczesnej filozofii greckiej poszukiwaniem obiektywnej prawdy na temat struktury świata. Koncentrował się niemal wyłącznie na zagadnieniach etycznych.
Krates z Teb był nauczycielem Zenona z Kition, twórcy stoicyzmu.

Filozofia cyrenaików, czyli zwolenników ucznia Sokratesa, Arystypa z Cyreny (435-355), była wczesną formą hedonizmu i poprzedniczką utylitaryzmu. Cyrenaicy uważali, że najwyższym dobrem i celem człowieka jest przyjemność i to przyjemność fizyczna, odczuwalna intensywniej od satysfakcji intelektualnej. Przyjemność ma przy tym pozytywną wartość moralną.
Przyjemność definiowano "negatywnie", jako brak cierpienia, albo "pozytywnie", jako samoistne, wynikające ze specyficznego ruchu, indywidualne doznanie. Podobne poglądy głosili Teodoros z Cyreny (340-250) i Hegezjasz.
Również Epikur uważał przyjemność (rozkosz) jako warunek udanego życia. Od wczesnych hedonistów różniło go uznanie za najwyższy stopień przyjemności ataraksji, czyli stanu równowagi ducha, wewnętrznego spokoju i obojętności na zmienne koleje losu.
Konsekwencją postawy była sceptyczna teoria poznania mówiąca, że możemy określić jedynie, jakie odnosimy chwilowe wrażenie, nie mamy natomiast podstaw do wypowiadania się na temat istoty rzeczy. Ponieważ miarą wszystkiego jest indywidualne odczuwanie szczęścia, wiedza o rzeczywistości nie może być dobrem wspólnym, ale jest indywidualnym doświadczeniem jednostki.
Elementy hedonizmu występują w wielu nurtach filozoficznych, od cyrenaizmu, przez epikureizm do utylitaryzmu Benthama i Johna S. Milla, ale wbrew potocznemu mniemaniu nie musi się on wiązać z negacją moralności. W utylitaryzmie wyznaczającym jako cel mnożenie szczęścia wszystkich ludzi ma on cechy altruistyczne i nie jest tożsamy z egoizmem.
W gruncie rzeczy sama definicja hedonizmu jako dążenia do przyjemności nie zawiera żądnego wartościowania moralnego, a o istocie odmian decyduje definicja przyjemności, którą można rozumieć jako nieograniczoną i pozbawioną hamulców intensyfikację przyjemności fizycznej albo jako zorientowaną na wspólne dobro satysfakcję moralną.

Filozofię stoicką zapoczątkował uczeń Kratesa z Teb (cynika), Zenon z Kition (335-263), a rozwinął Chryzyp z Soloi (297-205).
W odróżnieniu od cynizmu, stoicyzm był kompletnym systemem filozoficznym obejmującym teorię poznania (logika), teorię bytu (fizyka) i teorię moralności (etyka). Stoicy uważali, że świat zbudowany jest z materii stanowiącej mieszaninę żywiołów, dzielącą się na materię czynną i bierną. Materia czynna (pneuma utożsamiana z logosem) oddziaływa na materię bierną "napinając ją", wprawiając w ruch i zapoczątkowując wszelkie procesy. Pneuma nie ma charakteru nadprzyrodzonego - w tym sensie stoicy byli materialistami, ale przypisywali jej świadomość celu (a więc atrybut boski), który jest nieuchronny. Stoicyzm był więc odmianą determinizmu.
Głównym elementem stoicyzmu jest etyka, której determinizm skłania do podporządkowania się prawom natury (pneuma), co wymaga jednak poznania i zrozumienia jej praw. Stan takiego rozumienia, polegający na całkowitej obojętności, braku pragnień ale i strachu, stoicy określali jako apateja i uważali za warunek cnoty.
W praktyce stoicy postulowali czynny udział w życiu zawodowym i społecznym, ale jednocześnie unikanie wszelkich działań wymagających intensywnego starania oraz tworzących konflikty. We współczesnym języku potocznym można stoicyzm określić jako starożytną odmianę mentalności drobnomieszczańskiej.
Nazwa kierunku pochodzi od stoa poikile (stoa malowana), krytego portyku wzniesionego w pobliżu ateńskiej agory, pod którym nauczał Zenon z Kition.
Należący do filozofii hellenistycznej stoicyzm stał się dominująca filozofią starożytnego Rzymu, a jego przedstawicielami byli Lucjusz Seneka (4 BC-65 AD) i Marek Aureliusz (121-180).

Scholastyka to zjawisko, na którym dokonano (w raczej dokonuje się stale) największej propagandowej manipulacji.
W historii filozofii był to nurt stosujący arystotelesowską teorię poznania do interpretacji wiary chrześcijańskiej i badania jej zgodności z zasadami racjonalnego myślenia. W tym sensie jest ona zjawiskiem historycznym. W istocie jest ona przeciwieństwem dialektyki (czyli metody opartej na konfrontacji przeciwieństw) i polega na poszukiwaniu prawdy na drodze badania sprzecznych argumentów z rygorystycznym zastosowaniem praw logiki.
Intensywne ataki na scholastykę wynikały nie z niej samej jako metody poznawczej (scholastyka sama podlegała w ciągu kilku stuleci radykalnym przemianom) ani nawet z ww. związków ze średniowieczną myślą chrześcijańską, ale z faktu, że zakładała ona konieczność rygorystycznego przestrzegania przyjętej metody i zasad logicznego rozumowania. Jest zupełnie oczywiste, że takie założenie musi budzić wrogość we wszystkich nurtach operujących nowożytną nowo-mową.
W historycznym rozwoju scholastyka przeszła trzy etapy:
- scholastyki wczesnej, rozwijającej się na przełomie XI i XI wieku, obejmującej koncepcje Jana Szkota Eriugeny (810-877), oraz Piotra Abelarda (1079-1142), Lanfranka z Bec (1010-1089) i Anzelma z Canterbury (1033-1109),
- scholastyki dojrzałej, tworzonej w XII i XIV wieku przez Franciszkanów i Tomasza z Akwinu (tomizm),
- scholastyki późnej, związanej z działalnością Zakonu Jezuitów, oraz
- neoscholastyki zwanej neotomizmem, rozwijającej się w drugiej połowie XIX wieku.
cdn...

† 1088 Berengar z Tours
1005–1089 Lanfrank z Bec
1006–1072 Petrus Damiani
1033–1109 Anselm z Canterbury
1050–1120 Roscelinus
† 1121 Wilhelm z Champeaux
† nach 1124 Bernard z Chartres
12. W. Bernardus Silvestris
1079–1142 Peter Abaelard
1080–1145 Gilbert z Poitiers
1097–1147 Hugo z Sankt Viktor
† 1150 Wilhelm z Conches
† 1151 Thierry z Chartres
1090–1160 Adelard z Bath
1100–1160 Petrus Lombardus
1100–1160 Hermann z Carinthia
1115–1180 John z Salisbury
1120–1202 Alanus od Insulis
1130–1202 Joachim z Fiore

1170–1253 Robert Grosseteste
1182–1226 Franciszek z Asyżu
1170–1245 Aleksander z Hales
1175–1245 Alfred z Sareshel
1221–1274 Bonaventura
1200–1280 Albertus Magnus
1225–1274 Tomasz z Akwinu
† 1284 Siger z Brabant
† 1286 Boecjusz z Dacji
† 1290 Wilhelm de la Mare
1214–1294 Roger Bacon
1226–1277 Petrus Hispanus
1217–1293 Henryk z Gandawy
1243–1316 Aegidius Romanus

1250 –1305 Gottfried z Fontaines
1266–1308 Johannes Duns Scotus
1265–1321 Dante Alighieri 
1275–1344 Walter Burley
1280–1342 Marsilius z Padua
1280–1347 Wilhelm z Ockham
1280–1322 Petrus Aureoli 
1289–1328 Johann z Jandun 
1300 –1350 Nicolaus z Autrecourt 
1300–1358 Johannes Buridan
1316–1390 Albert z Rickmersdorf 
1330–1382 Nikolaus z Oresme
1335–1396 Marsilius z Inghen
–1420 William Penbygull
1340–1420 Pierre d’Ailly

Racjonalizm zakłada, że umysł ludzki posiada specyficzną konstrukcję i pewną wiedzę poprzedzającą doświadczenie zmysłowe. Ta przed-doświadczalna wiedza była różnie definiowana przez różnych filozofów, co prowadzi nawet do nieporozumień klasyfikacyjnych.
Pierwszym racjonalistą był Platon, a wiedza przed-doświadczalna miała postać idei. W XVII i XVIII w. powstał racjonalizm nowożytny, którego przedstawiciel, Kartezjusz (1596-1650) sformułował koncepcję idei wrodzonych: ideę Boga, ideę duszy i ideę ciała. Jego przeciwieństwem był empiryzm nowożytny Hume'a.
Wg Immanuela Kanta (1724-1804) poznanie wynika z doświadczenia, ale doświadczenie gromadzone jest według pewnej zasady (nie jest śmietniskiem), która to zasada poprzedza empirię i jest aprioryczną intuicją zmysłową.
Jak widać definicja racjonalizmu jest bardzo odległa od jego potocznego rozumienia jako metody uznającej rozum jako podstawowe narzędzie poznania rzeczywistości.

Empiryzm zakłada, że źródłem wszelkiej wiedzy jest doświadczenie zmysłowe, umysł ludzki bez informacji powstającej w wyniku doświadczenia stanowi tabula rasa i dopiero na podstawie doświadczenia tworzy pojęcia, a wszelka systematyczna wiedza jest wynikiem porządkowania wyników pojedynczych doświadczeń. Jest on przeciwieństwem racjonalizmu filozoficznego, zakładającego prymat idei i drugorzędność doświadczenia bezpośredniego. Twórcą empiryzmu był Francis Bacon (1561-1626), a rozwinęli go John Locke (1632-1704), George Berkeley (1685-1753) i David Hume (1711-1776). Empiryzm stał się podstawą kantyzmu, pozytywizmu logicznego i fenomenologii.

Przykładem rozdarcia ducha XIX wieku jest pozytywizm - filozofia sformułowana przez Augueste Comte'a (1798-1857). Comte uważał, że po epoce teologicznej, wyjaśniającej zasadę świata działaniem sił nadprzyrodzonych i epoce metafizycznej, wyjaśniającej rzeczywistość przez spekulacyjne konstrukcje budowane z abstrakcyjnych pojęć, nastała epoka filozofii pozytywnej, wnioskującej na podstawie empirycznie poznawalnych faktów i łączących je związków przyczynowo-skutkowych. Tylko na podstawie faktów dostępnych naukowemu poznaniu można stworzyć pozytywną wiedzę. Jednak Comte, zawdzięczający wiele empiryzmowi Hume'a, zakreślając rejon dostępny poznaniu naukowemu, nie wykluczał istnienia rejonów niedostępnych nauce i rządzących się nie tyle innymi, co własnymi prawami. Pod koniec życia, powodowany osobistymi doświadczeniami, stworzył koncepcję "religii ludzkości", będącej formą pozbawionego Boga katolicyzmu.
Doświadczenia Comte'a obejmowały wychowanie w monarchistyczno-katolickiej rodzinie (z którą w młodości zerwał kontakt), pracę w charakterze sekretarza i utopijnego socjalisty Saint-Simona, oraz lektury obejmujące fizjokratów (Turgot, Condorset, Monteskiusz), klasyków oświecenia (Hume, Kant) i konserwatystów (de Maistre). Zapewne ta różnorodność inspiracji uniemożliwiła Comte'owi ograniczenie się do ściśle materialistycznego "matematyzmu" i spowodowała, w miarę narastania osobistych konfliktów, poszerzenie koncepcji świata jako tworu wykraczającego poza ramy poznania ściśle naukowego.

Utylitaryzm głosi, że celem działania powinno być "największe szczęście największej liczby ludzi" i nazywany jest filozofią zdrowego rozsądku. Zasadę tę głosił Francis Hutcheson (1694-1746), a stanowisko sformułowali i rozwinęli Jeremy Bentham (1748-1832), James Mill (1773-1836), John Stuart Mill (1806-1873) i Henry Sidgwick (1834-1900). Nieporozumienia budzi różne rozumienie łacińskiego pojęcia utilitas - jako pożytek, albo jako użyteczność, co może prowadzić do trywializacji założeń utylitaryzmu.
Właśnie w wersji strywializowanej jest on traktowany jako dążenie do szczęścia rozumianego w kategoriach hedonistycznych. Tymczasem z cytowanego, "aforystycznego" sformułowania programu wynika logicznie, że chociaż (zdaniem utylitarystów) szczęście ogółu jest sumą szczęścia jednostek, to szczęście jednostki musi być podporządkowane szczęściu ogółu. Jednym słowem - partykularny interes możliwy jest do zrealizowania, jeśli nie stoi on w sprzeczności z interesem innych jednostek, w przeciwnym razie musi ustąpić zasadzie prymatu ogólniejszego interesu zapewniającego szczęście większości. Oczywiście szczęścia nie należy tu rozumieć wyłącznie jako indywidualnego stanu emocjonalnego, ale sumę pożytku.
Ponieważ istotę utylitaryzmu określa cel, ocena moralna motywów ma mniejsze znaczenie. Właściwie każde działanie, które przynosi powszechny pożytek jest oceniane pozytywnie, a przynajmniej nie jest oceniane negatywnie, nawet, jeśli poza kontekstem wydaje się być naganne. Nie oznacza to, że utylitaryzm całkowicie neguje ocenę moralną, ponieważ działanie niemoralne deprecjonuje istotę człowieczeństwa, nie może więc prowadzić do pozytywnych skutków, niszcząc szczęście indywidualne stanowiące składnik szczęścia ogólnego.

Fenomenologia jest metodą badawczą nazwaną od greckiego słowa phainomenon, oznaczającego zjawisko, to, co się jawi i to w sposób bezpośredni. Badanie i opis fenomenów wymaga pozbycia się jakichkolwiek wstępnych założeń (przydatnych w życiu codziennym) i skoncentrowania się na obserwacji świata takim, jakim on się jawi.
Fenomenologia czyni więc pewne założenie wstępne, że pozbycie się założeń wstępnych jest w ogóle możliwe. Operuje przy tym kategorią oczywistości, którą można rozumieć jako pełną i bezpośrednią prezentację cech przez fenomen, będące jednym z kryteriów prawdy oraz sądów podejmowanych na gruncie etyki.
W tym ujęciu pojęcie oczywistości można rozumieć jako narzucająca się badaczowi zgodność objawianych przez fenomen cech z jakimś wcześniej istniejącym schematem, podczas gdy nieoczywistość zakłada konieczność rozpoznania tych cech na drodze pracy intelektualnej. Ten wzorzec, wobec którego cechy fenomenu stają się oczywiste nie jest zdefiniowany. Natomiast z logicznego punktu widzenia odrzucenie wszelkich założeń wstępnych może dotyczyć tylko takich założeń, które badacz potrafi sformułować i nazwać (założeń, których badacz jest nieświadomy pozbyć się jest dość trudno). Nietrudno stwierdzić, że jedynymi założeniami wstępnymi, jakie filozof może świadomie odrzucić, są "nawyki myślowe" uformowane przez kulturę, w której ten filozof się kształtował (nie ma filozofów wzrosłych poza jakąkolwiek kulturą). Taki jest również istotny postulat fenomenologii, przy czym jako metoda nie neguje on wartości kultury, ale twierdzi, że kultura może "profilować" wynik badania fenomenu, a zatem uniemożliwiać opisanie go takim, jakim on się jawi.
Nieuchronną konsekwencją postawy fenomenologicznej jest (postulowane) bezpośrednia konfrontacja badacza z fenomenem, w której kultura nie tylko nie jest pomocna, ale jest czynnikiem zakłócającym proces poznania. Drugą konsekwencją jest uznanie, że człowiek może żyć w kulturze, ale nie może być w niej filozofem. Jeśli jednak kulturę rozumieć jako wspólną domenę doświadczeń wielu odrębnych jednostek, to pozbycie się kultury jako "założenia wstępnego" skazuje człowieka na własne doświadczenie egzystencjalne jako jedyny punkt odniesienia dla procesu poznania rzeczywistości (odrzucenia kultury jako elementu zakłócającego proces poznawczy nie należy rozumieć jako jej negacji w ogóle). Dlatego właśnie fenomenologia jest podstawą filozofii egzystencji - egzystencjalizmu.
U podstaw fenomenologii legły poglądy Franza Brentano (1838-1917), które rozwinął jego uczeń Edmund Husserl (1859-1938), a filozofię egzystencjalistyczną sformułował uczeń Husserla, Martin Heidegger (1889-1976).