Pablo Picasso powiedział kiedyś, że „wszystko po Altamirze to już tylko dekadencja” i coś w tym jest.
Prehistoria różni się od historii brakiem źródeł pisanych i to jest jej największą zaletą. Artysta współczesny najpierw myśli, potem tworzy. Artysta prehistoryczny tworzył pod wpływem impulsu, którego sensu zapewne nie rozumiał, prawdopodobnie nie miał "artystycznej samoświadomości" i na pewno nie miał publiczności w dzisiejszym rozumieniu. Mówią za niego jego dzieła, a nie teoretyczne wywody lub krytyczne opracowania. Dlatego jego sztuka mówi prawdę - jego prawdę i prawdę jego klanu.

NAZEWNICTWO

Nazewnictwo wywodzące się z języka greckiego jest proste. Wystarczy zapamiętać pięć słów greckich i dwa polskie:
paleos = stary, wczesny, dolny, mezo = średni, środkowy, neo = nowy, górny, lithos = kamień, chalkos = miedź, brąz, żelazo.
Z tych kilku słów i kilku przedrostków montuje się całe nazewnictwo archeologiczne, dla uniknięcia kłopotliwych "tasiemców" stosując odpowiednie skróty pojęciowe. Dziwoląg językowy - chalkolit - dosłownie znaczy "miedziany kamień". Miedź jest materiałem miękkim, nie nadaje się do produkcji trwałych narzędzi i nie spowodowała istotnego przełomu w historii ludzkości. Dlatego epoka miedzi jest właściwie częścią neolitu.

KULTURY

Kultury to charakterystyczne cechy i metody wytwarzania przedmiotów użytkowych i artystycznych, stosowane do ich wyrobu materiały i sposoby obróbki, a także możliwe do odtworzenia na ich podstawie obyczaje, wierzenia, sposoby pochówku zmarłych itp.
Kultury biorą swe nazwy od miejsc, w którym po raz pierwszy znaleziono ich pozostałości (nazywa się je stanowiskami eponimicznymi). Nazwy kultur nie oznaczają jednak miejsca ich powstania. Jeśli w różnych epokach i w bardzo oddalonych od siebie miejscach postawały podobne przedmioty, wykonane podobnymi metodami i z podobnych materiałów, albo jeśli w różnych częściach świata odnajdujemy podobnie skonstruowane groby i szczątki podobnie grzebanych zmarłych, to zjawiska takie zaliczamy do tej samej kultury, nawet jeśli jedne przykłady pochodzą z Pirenejów, a inne z Uralu.
Jeśli w całkowitej izolacji powstawały podobne struktury społeczne, podobne dzieła sztuki i podobne obyczaje, to oznacza, że w historii człowieka istnieje jakaś wspólna baza, niezależna od miejsca, czasu, rasy czy języka. Ta wspólna baza wyraża się w postaci archetypów kulturowych, do których należą tak dziwne zjawiska, jak np. potrzeba wiary, potrzeba tworzenia sztuki czy szacunek dla zmarłych. Wszystkie te zjawiska są z praktycznego punktu widzenia pozbawione sensu, wszystkie są cechami typowo ludzkimi i wszystkie ujawniły się w pełnej postaci już w prehistorii.

DATOWANIE

Datowanie bezwzględne określa wiek obiektu, natomiast datowanie względne określa starszeństwo porównywanych obiektów.
Datowanie radiowęglowe mierzy wiek obiektu na podstawie proporcji między zawartością izotopów węgla. Ponieważ zawartość izotopów zależy m.in. od zmiennej aktywności Słońca, pomiar wymaga korekty zwanej kalibracją.
Datowanie historyczne za punkt odniesienia (punkt "O") przyjmuje jakieś wydarzenie. Starożytni Grecy określali datę w odniesieniu do pierwszej olimpiady (776 r. pne), Muzułmanie – do ucieczki Mahometa z Mekki (622).
W kręgu kultury chrześcijańskiej za punkt "0" przyjmuje się narodziny Chrystusa, co w wersji świeckiej określa się jako początek "naszej ery", stosując oznaczenia: p.n.e. = AC = BC = przed Chrystusem / n.e. = CE = AD = po Chrystusie.
W historii sztuki, badającej m.in. przenikanie się idei i inspiracji, często ważniejsze od datowania bezwzględnego jest następstwo faktów i kultur (datowanie względne). Jednym z najważniejszych sposobów datowania względnego jest datowanie lingwistyczne określające pokrewieństwa języków. Opiera się ono na formule stworzonej przez amerykańskiego lingwistę Morrisa Swadesha, który opracował listę podstawowych, niezależnych od kultury i stopnia rozwoju cywilizacyjnego słów (leksemów) stanowiących podstawę do badania rozwoju i pokrewieństwa języków.

IDEOLOGIZACJA PREHISTORII

Nauka prehistorii sztuki opiera się na odkryciach archeologicznych. Tereny, na których wykopaliska nie są prowadzone są dla archeologii i prehistorii białą plamą, co nie oznacza, że nic się na nich nie działo. Po prostu nic o tym nie wiemy.
Archeologia zaczęła się w XVII w. od wykopalisk w Pompejach i Herculanum, a w XIX i XX wieku większość prac wykopaliskowych prowadziły ekipy naukowe rozwiniętych państw kolonialnych. To powodowało, że wyniki badań archeologicznych były "profilowane" przez naukę zachodnioeuropejską. Proces ten kulminował w doszukiwaniu się kolebki współczesnej Europy we "francuskich" jaskiniach paleolitycznych i w niemieckiej kategorii ludów i języków "indo-germańskich". Dopiero w drugiej połowie XX wieku pojawiła się znacząca ilość miejscowych archeologów w takich rejonach jak Egipt, Mezopotamia, Lewant, Anatolia czy Afryka. Nauka tych krajów próbowała "rewindykować" wyniki badań archeologicznych dla budowania tożsamości własnych narodów, dopatrując się "tureckości" w Hetytach lub "słowiańskości" w neolitycznych kulturach bałkańskich.
Po tragicznych doświadczeniach drugiej wojny światowej pojawiły się tendencje do eliminowania pojęcia rasy jako kategorii naukowej umożliwiającej porządkowanie materiału archeologicznego, z drugiej zaś strony do "dowartościowywania" ludów i regionów, które stały się ofiarami rasizmu i kolonializmu. W ten sposób odżyła, mająca korzenie w XIX-wiecznym darwinizmie, teoria nazywana Out-of-Africa, której współczesną wersją jest syndrom afrykańsko-lewantyński.
Sprowadza się ona do twierdzenia, że gatunek homo sapiens powstał w Afryce, a potem powędrował w świat zaludniając kolejne kontynenty. Ten afrykański "kultur-traeger" ucywilizował się w Lewancie, a potem dotarł do Europy Zachodniej wędrując i żeglując wzdłuż wybrzeży Morza Śródziemnego, przez Italię, Półwysep Iberyjski i Francję aż do Wysp Brytyjskich a nawet do Szwecji - starannie omijając peryferyjne tereny Słowiańszczyzny.
Spektakularnym przejawem syndromu afrykańsko-lewantyńskiego jest trzytomowe dzieło Martina Bernala "Black Athena", w którym wyłożone jest afro-azjatyckie pochodzenie klasycznej kultury greckiej i które ma być odtrutką na "aryjski model" kultury wysokiej.
W kategoriach naukowych koncepcja Out-of-Africa, zgodnie z którą świat zaludniło 150 (sic) afrykańskich homo erectus, jest równie mocno udokumentowana jak arka Noego, na której potop przetrwali przedstawiciele wszystkich gatunków zamieszkujących ziemię zwierząt.
Ponieważ zjawiska te wynikają z przyczyn pozanaukowych (i często z bardzo szlachetnych intencji uznania równego wkładu wszystkich kultur regionalnych do wspólnej kultury światowej) ich żywotność jest niezależna od naukowej argumentacji. Ideologizacja nauki jest zjawiskiem starym i głęboko ludzkim. Nie trzeba się nią przejmować, ale trzeba o niej pamiętać, ponieważ deformuje ona z trudem tworzony obraz prehistorii człowieka.

GEOLOGIA I KLIMAT

Rekonstrukcja prehistorii przypomina trochę śledztwo prowadzone na podstawie nielicznych dowodów i wielu poszlak. W takim śledztwie najważniejsze jest określenie czynników, dla których coś mogło, lub nie mogło się wydarzyć. Do czasu głównych wynalazków (czyli do neolitu), najważniejszym czynnikiem określającym prehistorię człowieka był klimat.
Prehistoria obejmuje okres tzw. plejstocenu (ok. 2.500.000 - 10.000 pne), do której należy interglacjał eemski (130-115.000 pne), czyli okres względnego ocieplenia i glacjał północno-polski (115.000 – 10.000 pne), czyli okres ostatniego zlodowacenia, oraz część ostatniego interglacjału, tzw. holocenu, trwającą mniej więcej do początku epoki brązu (ok. 3.000 pne). Holocen jest interglacjałem, po którym prawdopodobnie nastąpi kolejne zlodowacenie. W okresie prehistorii było kilka cyklów ocieplenia i zlodowacenia.
W okresach ochłodzenia następuje tworzenie się w okolicy biegunów warstwy lodu o grubości ok. 3-4 km, spadek poziomu wody w morzach i oceanach, zmniejszenie się ich powierzchni, zmniejszenie się parowania wody i znaczne osuszenie klimatu. Tak więc susza w kategoriach globalnych nie jest wynikiem wzrostu, ale obniżenia temperatury.
W nauce panuje dość duża zgodność co do kolejności faktów, chociaż istnieje wiele teorii ich przyczyn i różne są ich datowania szczegółowe.

Poziom mórz i oceanów w plejstocenie i holocenie w stosunku do poziomu obecnego (0 m)	Ok. 130.000 pne poziom wody w morzach i oceanach był o kilka metrów wyższy od dzisiejszego (na schemacie 0 m), a ok. 22-20.000 pne (koniec glacjału wiślanego) spadł do poziomu ok. -120 m (najniższy pomiar to -148 m na Bahamach). W tym okresie biegun północny, część Europy i znaczną część północnej Ameryki pokrywał lód o maksymalnej grubości 3-4 km, a zasięg lądu był znacznie większy niż obecnie. Od tego czasu następowało ocieplenie i podnoszenie się poziomu wód, proces ten uległ znacznemu przyspieszeniu w okresie ok. 14-7.000 pne, z wyraźnym, chociaż krótkotrwałym zahamowaniem ok. 11.000 pne.
Zasięg lądów, mórz i lodowca w Europie podczas ostatniego zlodowacenia (tzw. wiślańskiego) ok. 22.000 pne, a więc w okresie, gdy kwitła już sztuka górnego paleolitu	Oznacza to, że ok. 20.000 r. pne dzisiejszych mórz Bałtyckiego i Północnego nie było w ogóle, morza Marmara, Czerwone i Czarne były jeziorami, nie istniały cieśniny Dardanele (36 m), Bosfor (55 m) ani kanał La Manche (48 m), a Wyspy Brytyjskie stanowiły część kontynentu europejskiego. Zatoka Perska o średniej głębokości 50 m była suchą doliną, przez którą płynęła rzeka aż do cieśniny Ormuz (zalana ok. 11.000 pne). Cieśnina Beringa o głębokości 36-70 m zalana została ok. 15.000 pne. W najzimniejszym okresie nie było wyraźnego podziału między Europą i Azją (Dardanelle i Bosfor były suche) oraz Azją i Afryką (Morze Czerwone było prawdopodobnie jeziorem), a Afrykę od Europy ddzielała jedynie wąska, ale głęboka cieśnina Gibraltarska (ok. 300 m) oraz przesmyk między Afryką i Sycylią. Pokonanie tych wąskich przeszkód wymagało jednak znajomości żeglugi (mowa o górnym paleolicie), jeśli więc miały miejsce migracje między trzema kontynentami, to tylko przez północną i południową część Półwyspu Arabskiego, Lewant, Anatolię, Kaukaz i góry Zagros (dzisiejszy Iran). Zupełnie inaczej musiało wyglądać dzisiejsze Morze Egejskie, prawdopodobnie wysp było znacznie mniej, miały znacznie większą powierzchnię i były od siebie mniej oddalone. Dopiero w holocenie (po 10.000 r. pne) zaszły w Europie istotne zmiany „terytorialne”.
Zasięg jeziora Agassiz na terenie Kanady i kierunki spływu wody do oceanu ok. 11.000 pne	PIERWSZY POTOP I POCZĄTEK HOLOCENU Początek holocenu wiąże się z zakończeniem ostatniego wyraźnego ochłodzenia (nazywanego młodszym dryasem), wywołanego ciekawym procesem. W wyniku topnienia lodowca zajmującego znaczną część Ameryki Północnej na kontynencie tym powstało ogromne jezioro lodowcowe nazywane (od nazwiska szwajcarskiego paleontologa Louisa Agassiza) jeziorem Agassiz. Gdy to słodkowodne jezioro osiągnęło powierzchnię ok. 440.000 km2 (Polska: 312.000) jego lodowate wody przelały się do północnego Atlantyku powodując trwające ok. 1000 lat ochłodzenie młodszego dryasu. W wyniku topnienia lodowca pokrywającego północną część Europy powstały również jeziora lodowcowe na północ od dzisiejszego Morza Kaspijskiego i Czarnego, ale nie miały one możliwości „zdrenowania” do światowego oceanu, a jako położone znacznie bardziej na południe, zmniejszały swoją objętość przede wszystkim przez odparowanie wody.
Poziom wód oceanów w końcowej fazie plejstocenu i w holocenie z wyrażnym ochłodzeniem ok. 11.000 pne	DRUGI POTOP I POWSTANIE MORZA CZARNEGO Ok. 10.000 pne poziom wody w morzach podniósł się na tyle, że zalany został dzisiejszy kanał La Manche, a Wyspy Brytyjskie oddzielone zostały od kontynentu. Tamiza i Ren, wpadające wcześniej do wspólnej zatoki stały się dopływami Morza Północnego. W wyniku dalszego topnienia lodowca północnoamerykańskiego jezioro Agassiz ponownie wypełniło się wodą (oprócz niego powstało porównywalne powierzchniowo i połączone z nim jezioro Ojibway) i nastąpiło drugie „zdrenowanie” tych zbiorników. Jego skutkiem było kolejne, tym razem trwające tylko sto lat ochłodzenie datowane na ok. 6.200 r. pne nazywane w literaturze „8.2 event”. Nie wiadomo, czy opisany proces miał bezpośredni związek z być może najważniejszym przeobrażeniem w środkowowschodniej Europie, jakim było przelanie się wód przez dzisiejszą cieśninę Bosfor (tylko 36 m głębokości) i połączenie się Mórz Egejskiego i Czarnego. Tym samym Europa została odcięta od Azji i Afryki.
Fotografia satelitarna Morza Czarnego: ciemniejszy kolor niebieski to głębia dawnego jeziora słodkowodnego. Kolor jasnoniebieski to tereny zalane po przełamaniu progu Bosforu.	W 1997 r. William Ryan i Walter Pitman opublikowali teorię, wg której ok. 5.600 pne wody Morza Egejskiego przerwały próg Bosforu i położone ok. 100 m niżej słodkowodne jezioro wypełniło się wodą morską tworząc dzisiejsze Morze Czarne. Teorię potwierdza odkrycie, na dnie przy południowych brzegach Turcji, pochodzących z tego okresu słodkowodnych organizmów. Kontrowersje budzi datowanie procesu i stopień jego gwałtowności. Zarówno pierwszy jak i drugi potop to teorie naukowe kryjące więcej pytań niż odpowiedzi, jednak kilka istotnych faktów ustalono z pewnością: - przed połączeniem się tych zbiorników Morze Czarne było jeziorem słodkowodnym o poziomie wody o 100 m niższym od obecnego, - ogromne tereny na zachód i wschód od dzisiejszego Krymu nie były zalane i mogły być zasiedlone przez ludzi, - niezależnie od gwałtowności procesu musiał on wywołać znaczne migracje ludności.

POCZĄTKI ROLNICTWA

Hodowla zwierząt była prawdopodobnie wcześniejszą formą rolnictwa niż uprawa ziemi, bo ze stadami półdzikich zwierząt można było wędrować w poszukiwaniu nowych pastwisk, a uprawa roślin wiązała człowieka z ziemią. Jednak początki rolnictwa wiąże się z początkami uprawy roślin (zbóż) również dlatego, że łatwiej jest określić różnicę między zbożem dzikim a hodowlanym. Gatunki zbóż hodowlanych rozpoznaje się, oprócz cech genetycznych, po tzw. osadce (rhiachis) - części kłosa, która u gatunków hodowlanych jest łamliwa i uniemożliwia im samodzielne rozmnażanie.
Pierwsze próby uprawy zbóż polegały na kultywacji stanowisk zbóż dzikich i z takich właśnie upraw pochodzą datowane na 10.000 pne ziarna żyta odnalezione w Abu Hureyra, oraz nieco późniejsze z Nevali Çori i Cayönü.
W 2006 r. opublikowano badania Instytutu Maxa Plancka w Kolonii, zgodnie z którymi wspólnym genetycznym przodkiem 68 współczesnych odmian zboża jest odmiana dziko rosnącej pszenicy do dziś na zboczach góry Karacadag. Góra ta leży mniej więcej pośrodku rejonu (kolor niebieski), w którym odkryto najstarsze mezolityczne osiedla i tylko 30 km od Gobekli Tepe. Wprawdzie nie ma dowodów na regularną uprawę roślin z czasów budowy tamtejszego sanktuarium, ale występujące tam dzikie zboża mogły być dość wygodnym źródłem zaopatrzenia w żywność.
Dzikie odmiany pszenicy orkiszowej występowały w mezolicie na rozległych terenach od Armenii i Azerbejdżanu, przez Gruzję aż po północne wybrzeże Morza Czarnego (kolor czerwony).
Pierwsze stanowiska, w których znaleziono nasiona zbóż niewątpliwie udomowionych (pszenica samopsza - Einkorn), to Abu Hureyra (7.800-7.500 pne), Nevali Çori (7.200 pne) i Jerycho (6.700-6.000 pne). To datowanie pokrywa się z końcem fazy borealnej i początkiem fazy atlantyckiej mezolitu klimatycznego.

CERAMIKA

Neolit i jego rewolucja cywilizacyjna kojarzona jest m.in. z rozwojem ceramiki, ale dotyczy to wyłącznie tzw. neolitu ceramicznego, który rozpoczyna się ok. 6.500 pne. Jednak najstarsze znaleziska ceramiczne pochodzące z północnowschodniej Syrii: na stanowisku Tell Sabi Abyad odkryto polerowaną ceramikę malowaną z okresu 6.900-6800 pne i ceramikę monochromatyczną z okresu 6.600-6.200 pne, a w Tell Tawila ceramikę halafiańską z lat 5.700-5.500 pne.
Ze znalezisk wynika więc, że jednym z miejsc powstania ceramiki neolitycznej było pogranicze Lewantu i Anatolii.
W innym rejonie - na zachodnim wybrzeżu Adriatyku, powstała tzw. ceramika cardium lub impresso. Jej nazwa wzięła się ze stosowanego początkowo motywu zdobniczego uzyskiwanego przez odciśnięcie w glinie muszli Cardium adule i przeszła w formę impresso, gdy pojawiły się inne wzory tworzone tą samą metodą odciskania. Przykłady ceramiki impresso znaleziono w całym zachodnim basenie Morza Śródziemnego (z wyjątkiem Balearów), w Italii, zachodniej Portugalii i Francji i jest bardzo prawdopodobne, że stała się początkiem wszystkich zachodnich kultur ceramicznych. Ponieważ większość artefaktów znaleziono w jaskiniach, ten rodzaj ceramiki należy raczej łączyć z tymi kulturami neolitycznymi, które nie rozwinęły wcześnie stałego osadnictwa.

SKĄD SIĘ WZIĘLI PIERWSI ARTYŚCI

Prehistoria sztuki rozpoczyna się od pierwszego dzieła stworzonego przez pierwszego artystę. Nie jest więc ona tożsama z prehistorią człowieka ani nawet z prehistorią cywilizacji. Jednak niewiele jest kryteriów, które pozwalają określić, że dwunożna i dwuręka, wyprostowana istota z dużym mózgiem stała się człowiekiem we współczesnym rozumieniu. Nie jest nim ani cywilizacja rozumiana jako dobrze zorganizowany system osiedleńczy, bo w porównaniu z przeciętnym mrowiskiem Nowy York jest spokojną wioską. Nie jest nią myślistwo ani hodowla, ponieważ niektóre zwierzęta potrafią hodować swój pokarm a polować potrafią nawet niektóre rośliny. Nie jest nią nawet produkcja narzędzi, ponieważ małpa potrafi użyć kija do strącenia banana.
W gruncie rzeczy są tylko dwa "ślady", po których można wytropić człowieka: wiara i sztuka. Obydwie są ze sobą ściśle związane i obydwie nie mają ściśle określonego, użytkowego charakteru. Określenie punktu, w którym pojawił się pierwszy artysta (czyli pierwszy człowiek) wymaga przynajmniej pobieżnej znajomości historii gatunku.

W antropologii funkcjonują dwie koncepcje pochodzenia człowieka. Koncepcja poligeniczna twierdzi, że przodkowie człowieka współczesnego pojawili się na Ziemi w wielu miejscach jednocześnie i kolejne etapy ewolucji przechodzili niezależnie. Różnorodnością przodków i warunków rozwoju tłumaczy się powstanie różnych ras. Teoria monogeniczna twierdzi, że wszyscy ludzie pochodzą od „wspólnych rodziców”, którzy w prehistorii zaludnili cały świat dzieląc się ok. 20.000 pne na „odmiany” (białą, czarną, żółtą i czerwoną, albo europoidalną, negroidalną i mongoloidalną), których nie należy już nazywać „rasami”.
Żadna z tych teorii nie tłumaczy, skąd wzięli się pierwsi ludzie – stwierdza tylko ich „pojawienie się”. Teoria poligeniczna unika zasadzek "wędrówek prehistorycznych ludów", ale nie wykluczając zróżnicowania ras stała się ideologicznie podejrzana i jest "na wszelki wypadek" negowana. Teoria monogeniczna unika nieuchronnego zarzutu rasizmu, ale stwarza konieczność wyjaśnienia dróg wędrówki kolejnych pokoleń – od siedziby pierwszych rodziców do najdalszych zakątków świata.
Obecnie "obowiązuje" teoria monogeniczna, której podstawą jest teoria Out-of-Africa, w niniejszym tekście określana jako syndrom afrykańsko-lewantyński.

Schemat przedstawia główne gatunki praczłowieka na tle epok, kultur i stanowisk prehistorii

Zgodnie z tą teorią człowiek pojawił się w Afryce cztery razy i cztery razy powędrował do Azji i Europy.

Pierwszym był homo habilis - człowiek zręczny (ok. 2 mln pne), którego przodkiem był australopitek - małpa człekokształtna (ok. 4 mln pne). Pochodzące z ok. 1,8 mln pne szczątki anatomicznie identycznych osobników (homo ergaster, homo erectus, homo georgicus) odkryto w Afryce, w Gruzji (Kaukaz) i na Jawie (ale nie w centralnej i zachodniej Europie). Trudno jest wskazać powód, dla którego homo habilis miałby przejść wiele tysięcy kilometrów z Afryki na Jawę i to w okresie oddalonym od czasów współczesnych o kilka kolejnych epok lodowcowych.

4.0 mln - 2.0 mln AUSTRALOPITEK Afryka Południowa	2.3 mln - 1.4 mln HOMO HABILIS Olduvai	1.9 mln - 1.6 mln HOMO ERGASTER Afryka Południowa	1.8 mln HOMO ERECTUS Jawa, Afryka	1.8 mln HOMO GEORGICUS Gruzja	1.2 mln- 800.000 HOMO ANTECESSOR Hiszpania, Anglia	1.1 mln - 550.000 HOMO PEKINENSIS Chiny

Drugim był homo heidelbergensis - człowiek heidelberski, który podobno pojawił się w Afryce ok. 600.000 pne, do Europy zawędrował ok. 500.000 pne i wymarł ok. 250.000 pne. Jest on uważany za bezpośredniego przodka neandertalczyka. Pochodzące z ok. 500.000 pne szczątki tego gatunku odkryto w Niemczech i Hiszpanii, a "równolatkiem" człowieka heidelberskiego jest człowiek pekiński znaleziony w Chinach, nic natomiast nie wiadomo o jego afrykańskich przodkach.

1.1 mln - 550.000 HOMO PEKINENSIS Chiny	500.000 - 250.000 HOMO HEIDELBERGENSIS Heidelberg	300.000 - 125.000 HOMO RHODESIENSIS Rodezja

Trzecim był homo sapiens idaltu - człowiek rozumny starszy, który pojawił się w Afryce (Etiopia) ok. 160.000 pne, do Lewantu dotarł ok. 110.000 pne, a do Australii ok. 60.000 pne przechodząc ok. 130.000 pne przez Sumatrę i Jawę. O ile dotarcie tego gatunku do Europy było możliwe (chociaż nie jest potwierdzone), to ok. 130.000 pne poziom wód w oceanach był o kilka metrów wyższy, a indonezyjskie wyspy dzieliły od Australii większe przestrzenie niż obecnie. Najdalej na północ położone stanowiska, w których odkryto homo sapiens idaltu znajdują się na terenie Izraela i datowane są na okres przed pojawieniem się człowieka z Cro-Magnon (homo sapiens Qafzeh, jaskinia Qafzeh, 92-110.000; homo sapiens Skhul, jaskinia Skhul, 80.000 pne).
Homo sapiens idaltu dotarł podobno do Europy, w której od ok. 300.000 pne żył homo neanderthalensis - Neandertalczyk, który najwyższy poziom rozwoju osiągnął ok. 100.000 pne i wymarł z nieznanych powodów w okresie 40.000 - 24.000 pne. Neandertalczyka uważa się za bezpośredniego następcę człowieka heidelberskiego i jemu przypisuje się stworzenie kultury mustierskiej. Szczątki neandertalczyków znaleziono na stanowiskach rozrzuconych od Hiszpanii przez Polskę do gór Ałtaju i od Izraela do Morza Arktycznego. Badania genetyczne wskazują jednak na bliższe pokrewieństwo neandertalczyków ze współczesnymi mieszkańcami Azji i Europy niż z Afrykańczykami.

160.000 HOMO SAPIENS IDALTU Etiopia	300.000 - 24.000 HOMO NEANDERTHALENSIS Niemcy, Ural, Samarkanda	43.000 - 10.000 HOMO CRO-MAGNON Francja, Rumunia	10.000 - CZŁOWIEK WSPÓŁCZESNY

Za przyczynę wyginięcia Neandertalczyków uważa się znaczny spadek temperatury w okresie 30.000 - 24.000 pne, po którym jego miejsce zajął czwarty przybysz z Afryki - człowiek z Cro-Magnon.
Człowiek z Cro-Magnon wyruszył z Afryki ok. 70.000 pne, do południowej Azji dotarł ok. 50.000 pne, a do Australii i Europy ok. 40.000 pne. Nie wiadomo jednak, dlaczego żyjący w Europie od dziesiątków tysięcy lat Neandertalczyk miałby wymrzeć z powodu oziębienia klimatu i zrobić miejsce przybyszom z cieplejszej Afryki, którzy powinni być mniej odporni na niskie temperatury. Podobnie nie wiadomo, co miałoby skłonić Afrykańczyków do wyprawy na północ w czasie, gdy od ok. 80.000 lat średnia temperatura systematycznie spadała. Najstarsze szczątki człowieka z Cro-Magnon odkryto w Rumunii w Peştera cu Oase (ok. 38.000 pne). Młodsze znaleziska (30 - 29.000 pne) to Combe Capelle we Francji, Mladeč na Morawach, Kostenki nad Donem i okolice miasta Włodzimierz (200 km na wschód od Moskwy), oraz bawarska jaskinia Klausenhöhle z ok. 16.000 pne.
Nie znaleziono szczątków człowieka z Cro-Magnon ani na terenie Lewantu ani w Afryce.

STANOWISKA NEANDERTALCZYKA I CZŁOWIEKA Z CRO-MAGNON

Na podstawie badań genetycznych i anatomicznych dokonuje się rozróżnienia na:
- wczesnego neandertalczyka spokrewnionego z człowiekiem heidelberskim,
- neandertalczyka "klasycznego", który tworzył odrębny gatunek w okresie ok. 130.000 - 50.000 pne i wymarł do ok. 30.000 pne,
- człowieka z Cro-Magnon, który pojawił się w późnym paleolicie i opanował całą Europę do ok. 10.000 r. pne.
Poza tym wśród fachowców panuje na ogół zgoda co do tego, że (1) po 24.000 r. pne nie było już Neandertalczyków, (2) Neandertalczyk klasyczny nie wykazywał zmian wskazujących na ewolucję w kierunku człowieka kromaniońskiego, (3) nie ma dowodów na krzyżowanie się wymierającego gatunku Neandertalczyka z człowiekiem kromaniońskim.
Najstarsze odkryte szczątki Neandertalczyka pochodzą z północnej Hiszpanii, Anglii, południowej Francji i Italii i datowane są na poprzednią epokę lodowcową.
Szczątki Neandertalczyków z okresu i wyginięcia znaleziono przede wszystkim w Europie Południowej, co wskazywałoby na migrację wymuszoną oziębianiem się klimatu w czasie ostatniego zlodowacenia (aż do lodowego "dołka" ok. 22.000 pne).
Najstarsze stanowiska człowieka Kromaniońskiego odkryto w Rumunii a późniejsze w południowej Anglii, nad Dnieprem i w Czechach.
Trudno więc mówić o wypieraniu Neandertalczyka przez nadchodzącego z Afryki przez Lewant człowieka z Cro-Magnon.

NAJWAŻNIEJSZE DZIEŁA SZTUKI PALEOLITYCZNEJ

Mapa przedstawia większość stanowisk europejskich, w których znaleziono figurki kobiecych postaci zwyczajowo nazywanych "Venus". Datowane na ok. 20.000 pne stanowisko Malt'a znajduje się na dalekiej Syberii, nieco na zachód od jeziora Bajkał. W Tan-Tan i Berekhat Ram znaleziono obiekty, które przypominają kształtem postać ludzką, jednak nie ma pewności, że istotnie są wynikiem świadomej obróbki.
Wszystkie pozostałe stanowiska świadczą o tym, że artystyczna eksplozja i „wysyp” rzeźb o bardzo różnej szczegółowości opracowania nastąpił w okresie 30.000 - 20.000 pne., czyli w późnym paleolicie, tuż przed i w czasie tzw. maksimum glacjalnego (najniższych temperatur i najniższego poziomu oceanów) i po wymarciu neandertalczyków.

Kolejna mapa przedstawia lokalizację najważniejszych stanowisk malarstwa jaskiniowego i główne skupiska mezo- i neolitycznych petroglifów.
Główne skupiska najstarszych petroglifów to azerbejdżański Gobustan, Val Camonica w Itali i dolina Coa w Portugalii.
Stanowiska malarstwa jaskiniowego skupiają się w tzw. rejonie franko-kantabryjskim, obejmującym dziesiątki jaskiń północnego wybrzeża Półwyspu Pirenejskiego, północną część Pirenejów i południowofrancuskie "zagłębie" jaskiniowe. Właśnie w tym rejonie znajdują się niemal wszystkie eponimiczne stanowiska najważniejszych kultur epoki kamienia (mustierskiej, oryniackiej, szatelperońskiej, graweckiej, magdaleńskiej).
Najstarsze przykłady malarstwa z jaskini Chauvet datowane są na ok. 30.000 pne, ale zgodność między różnymi pomiarami dotyczy dopiero okresu ok. 25.000 pne, a wspaniały rozkwit malarstwa nastąpił dopiero w mezolitycznej kulturze magdaleńskiej (17-14.000 pne), do której zalicza się malowidła z Lascaux i Altamiry.

WIELKI PRZEŁOM

Od ok. 40.000 pne poświadczona jest obecność w Europie człowieka kromaniońskiego, anatomicznie najbliższego człowiekowi współczesnemu. Człowiek kromanioński był osobnikiem wyposażonym w duży mózg (większy niż u ludzi współczesnych) i prawdopodobnie potrafił mówić. Badania genetyczne wskazują na to, że do Europy Zachodniej przybył on z terenów między współczesną Turcją a Ukrainą, czyli z rejonu Morza Czarnego.
Dopiero z okresu po 30.000 pne pochodzą liczne znaleziska przedmiotów, które można uznać za dzieła sztuki we współczesnym znaczeniu. Są to rzeźby (Venus), malarstwo jaskiniowe oraz petroglify. Większość przykładów rzeźby wiązana jest czasowo z kulturami oryniacką i grawecką. Pełny rozkwit malarstwo jaskiniowe osiągnęło w mezolitycznej kulturze magdaleńskiej, czyli 10.000 lat po wymarciu neandertalczyków.
Pojawienie się człowieka kromaniońskiego stanowiło ZASADNICZY PRZEŁOM JAKOŚCIOWY. To właśnie ten nowy gatunek posiadał skłonność i zdolność do działalności artystycznej, a skłonność ta nie pojawiła się jako wynik ewolucji cech innych gatunków, ponieważ gatunki te w międzyczasie wymarły. Jednym słowem – nie było żadnej OUT-OF-AFRICA, przynajmniej nie do Europy. Ale skąd się człowiek wziął - nie wiadomo.
Oczywiście powyższe wnioski nie są podstawą nowej teorii europocentrycznej, nie sugerują również, że tworzenie sztuki jest cechą typowo europejską. Wynika z nich tylko (i aż) to, że sztuka europejska ma rodowód europejski i że stworzył ją gatunek, który swoje początki ma w Europie. Jeśli w różnych rejonach świata pojawiły się również dzieła sztuki o podobnych cechach formalnych, to świadczy to jedynie o tym, że w rejonach tych miały miejsce procesy podobne do tych, jakie zaszły w Europie, a podobieństwo dzieł stworzonych w różnych rejonach świata wynika z istoty sztuki, która była świadectwem obcowania człowieka z szeroko rozumianą transcendencją.

EPOKI I KULTURY PREHISTORYCZNE

PALEOLIT DOLNY	2.800.000
	h. habilis h. erectus 1.800.000 h. heidelbergensis 500.000 kultura olduwajska 2.6 mln - 1.5 mln kultura aszelska 1.8 mln - 150.000 kultura abewilska 700.000 - 300.000 kultura klaktońska 300.000 - 200.000
PALEOLIT ŚRODKOWY	150.000
	h. neanderthalensis h. sapien idaltu kultura mikocka 130.000 - 70.000 kultura mustierska 120.000 - 30.000 kultura szelecka 50.000 - 35.000
PALEOLIT GÓRNY	40.000
	Cro-Magnon kultura aterska 40.000 - 10.000 kultura szatelperońska 33.000 - 27.000 kultura oryniacka 30.000 - 25.000 kultura baradosteńska 36.000 - 20.000
	kultura grawecka 26.000 - 20.000 kultura solutrejska 20.000 - 15.000 kultura zarzyska 21.000 - 11.000
MEZOLIT	11.000
Z datowaniem mezolitu i neolitu jest pewien problem. Nazewnictwo epok prehistorycznych pochodzi od materiałów używanych do wykonywania narzędzi, przedmiotów użytkowych i dzieł sztuki - kamieni i metali. Mezolit i neolit to ostatnie epoki kamiennych narzędzi mikrolitycznych i kamienia gładzonego. Ogólnie przyjmuje się jednak, że mezolit rozpoczął się z końcem młodszego dryasu (ok. 11.000 pne) i ze znacznym ociepleniem klimatu, chociaż młodszy dryas był tylko spowolnieniem procesu, który zaczął się ok. 15.000 pne., a narzędzia mikrolityczne były już dość powszechnie używane w kulturze magdaleńskiej. Okazuje się więc, że nomenklatura "narzędziowa" służy do określania podziałów klimatycznych. Dlatego odnotowując powszechnie stosowaną periodyzację należy pamiętać o tym, że mezolit trwał w okresie ok. 15.000 - 7.000 pne. Jednocześnie w periodyzacji neolitu stosuje się pojęcia neolitu przedceramicznego A i B (9.500 - 6.500 pne ) zachodzącego na niemal cały okres mezolitu, chociaż wszystkie zjawiska kojarzone z tzw. rewolucją neolityczną datowane są po 7.000 pne. Dzieje się tak prawdopodobnie dlatego, że utrwalone w syndromie afrykańsko-lewantyńskim wyobrażenie o wyjątkowości i przebiegu rewolucji neolitycznej kojarzy ją z pograniczem Lewantu i Mezopotamii i wydaje się być bardziej udokumentowane właśnie w epoce mezolitu. W mezolicie miała wprawdzie miejsce prawdziwa rewolucja, ale o zupełnie innym charakterze, a rewolucja neolityczna rozegrała się ok. 7.000 pne w Anatolii, nad Morzem Czarnym i na Kaukazie (w rolnictwie, ceramice i osadnictwie). Dlatego odnotowując używane powszechnie pojęcia neolitu przedceramicznego należy pamiętać, że neolit przypada na okres ok. 7000 - 4.500 pne.
	klimat faza preborealna 10.000 - 8.500 kultura magdaleńska 18.000 - 12.000 kultura azylska 12.500 - 9.500 kultura hamburska 13.500 - 11.000 kultura świderska 13.000 - 9.500
	klimat faza borealna 8.500 - 7.200 neolit przedceramiczny A 9.500 - 8.200 neolit przedceramiczny B 8.200 - 6.500 kultura natufijska 10.500 - 9.000 kultura kapsjańska 10.000 - 6.000 kultura swoterska 8.000 - 7.000 kultura maglemoska 8.000 - 6.000 kultura Kunda 8.000 - 5.300
NEOLIT	7.000
	klimat faza atlantycka 7.200 - 3.700 neolit ceramiczny 6.500 - 5.500 kultura Karanowo 6.200 - 5.200 kultura starczewska 6.200 - 5.400 kultura pre-Sesklo 6.200 - 4.400 kultura halafska 6.000 - 5.400 kultura Boh-Dniestr 6.000 - 5.000
	kultury Europy północnej kultur Narva 5.300 - 2.000 kultura Ertebolle 5.100 - 4.100 kultury naddunajskie (tzw. Stara Europa) kutura Vinca 5.500 - 4.800 kultura Cucuteni/Tripillia 5.500 - 4.000 kultura Hamagia 5.200 - 4.500 kultura lendzielska 5.000 - 4.000 kultury bliskowschodnie kultura Hassuna 5.000 kultura ubajadzka 5.000 - 3.800
CHALKOLIT	4.500
	kultury megalityczne kultury Europy północnej kultura ceramiki wstęgowej kultura pucharów lejkowatych kultura ceramiki grzebykowej kultury Europy Wschodniej kultura Sredny Stog 4.500 - 3.500 kultury naddunajskie kultura Vinca kultura Cucuteni kultura Varna 4.600 - 4.100 kultury Afryki kultura badaryjska 4.500 - 3.800
EPOKA BRĄZU	3.500
Późny neolit to epoka, w której drogi kultur Europy i wschodniej Azji rozeszły się, by stworzyć podstawy wielkich cywilizacji epoki brązu. Bardzo trudno jest prześledzić powstawanie, wędrówki, wzajemne przenikanie się i upadek wielu kultur, dlatego luki w dokumentacji (czyli w wykopaliskach) uzupełniać muszą interpretacje badań genetycznych i lingwistycznych. Utrwalona wizja prehistorii koncentruje się na Egipcie, Mezopotamii i basenie Morza Egejskiego jako punktach docelowych głównych nurtów rozwoju prehistorycznej ludzkości. Dzieje się tak dlatego, że w tych rejonach powstały nie tylko pierwsze zorganizowane cywilizacje, ale przede wszystkim pierwsze światowe religie i odrębne kultury, które okazały się trwalsze od wszelkich form państwowości i i z czasem zdominowały lub wchłonęły inne, mniej ekspansywne kultury swoich regionów. Najdziwniejsze w epoce brązu jest jednak to, że te nowe, dominujące cywilizacje powstały w rejonach, które nie miały żadnej kulturalnej tradycji - na niezliczonych wysepkach Morza Egejskiego, na bagnach Mezopotamii i w niewielkim fragmencie otoczonej piaskami doliny Nilu - i w okresie powstawania były daleko, daleko za osiągnięciami malarzy z Altamiry czy architektów z Gobekli Tepe. Możliwe zatem, że nie było tak, jak głosi typowe zaklęcie prehistorii ("Sumerowie pojawili się...), ale że to kultury wcześniejsze z jakichś względów zawędrowały na te tereny i stworzyły tam nową jakość. W tym dziale sygnalizuję tylko temat wielkich cywilizacji epoki brązu. Ich omówienie znajduje się w odrębnej części witryny. Na koniec przedstawiam tabelę z chronologicznym układem kultur epoki brązu. W dalszej części tej strony omówionych jest kilka ciekawych zagadnień szczegółowych.
	brąz wczesny 3.500 - 2.200 kultury megalityczne Europy północna kultura pucharów lejkowatych kultura ceramiki grzebykowej kultura amfor kulistych Europy wschodnia kultura Afanasjewo 3.500 - 2.500 kultura Maykop 3.700 kultura Kura-Araks 3.500 - 2.200 kultura Jamna 3.500 kultura Cernavoda 4.000 - 3.200 Mezopotamia kultura Uruk - 3.800 - 3.000 Afryka kultura Nakada II 3.500 - 3.000
	Europa zachodnia kultura pucharów dzwonowatych Europa północna kultura ceramiki sznurowej kultura amfor kulistych Europa środkowo-wschodnia kultura Fatjanowo-Bałanowo kultura Połtawka kultura Jamna Kaukaz i Anatolia kultura Kura-Araks Europa "śródziemnomorska" kultura cykladzka kultura kreteńska kultura helladzka Mezopotamia kultura Jemdet Nasr Afryka kultura Nakada III

OGÓLNA CHRONOLOGIA KULTUR EPOKI BRĄZU

ZAGADKA MEZOLITYCZNA

Kłopoty z ustaleniem ram czasowych mezolitu, a zatem i następującego po nim neolitu wynikają z kilku powodów.
Jednym jest to, że obowiązująca do dziś nomenklatura i periodyzacja prehistorii ustalona została jeszcze przed II wojną światową, kiedy archeologia nie dysponowała wiedzą, jaką dają wykopaliska współczesne, dokonane m.in. przez polskich archeologów na pograniczu Syrii i Turcji i odkryć dokonanych na Półwyspie Bałkańskim.
Drugim powodem jest to, że wyobrażenie kilku pokoleń o neolicie i całej prehistorii określiła koncepcja " rewolucji neolitycznej" Gordona Childe'a.
Trzecim powodem było to, że nauka, mimo pozorów obiektywności, gromadzi i ocenia fakty według pewnych schematów myślowych, którym ulegają nawet wybitne umysły, wskazujące innym kierunki poszukiwań i interpretacji (takich jak np. Childe).

Rozwój człowieka opisują dwa takie, jednocześnie wykluczające ale i uzupełniające się schematy - ewolucjonizm i dyfuzjonizm.
Ewolucjonizm zakłada, że rozwój polega na osiąganiu kolejnych, coraz wyższych etapów rozwoju i etapy te są identyczne dla wszystkich społeczności, z których każda - prędzej czy później - musi je przejść. Klasyk ewolucjonizmu Lewis Henry Morgan (1818-1881) w wydanej w 1877 r. książce Społeczeństwo pierwotne określił te etapy jako dzikość, barbarzyństwo i cywilizację. Symbolami kolejnych etapów są epokowe wynalazki: opanowanie ognia, łuk i strzała, garncarstwo, hutnictwo żelaza i pismo. Ewolucjonizm przechodził swoją własną ewolucję, ale w zasadzie zawsze traktował europejską cywilizację jako szczyt rozwoju człowieka. Na koncepcji Morgana opierał się marksowsko-engelsowski schemat rozwoju społeczeństw od wspólnoty pierwotnej do kapitalizmu i komunizmu. Praktycznym skutkiem ewolucjonizmu jest uznanie, że kolejne warstwy odkrywane na stanowiskach archeologicznych należą do uporządkowanych chronologicznie, kolejnych faz rozwoju człowieka.
Dyfuzjonizm zakłada, że zmysł wynalazczy człowieka jest ograniczony, a postęp dokonuje się nie przez samodzielne pokonywanie kolejnych "progów" rozwoju w zamkniętej społeczności, ale przez dyfuzję kultur, czyli ich wzajemne przenikanie. Dyfuzja mogła być wynikiem podbojów, wędrówek ludów, a przede wszystkim handlu dalekosiężnego i następowała niejako "przy okazji" tych zjawisk. W skrajnej, "heliocentrycznej" postaci dywizjonizm przyjmuje za kolebkę kultury starożytny Egipt, czego ostatnią odmianą jest przypadek "Black Athena".

Teoretyczne podstawy dywizjonizmu podsumował w 1928 r. Amerykanin Roland Burrage Dixon, ale obydwa schematy dojrzewały już w XIX wieku, kiedy archeologia miała już znaczny dorobek:
W 1819 r. duński archeolog Christian Jürgensen Thomsen (1788-1865) wprowadził trójpodział historii na epoki kamienia, brązu i żelaza.
W 1856 r. Johann Carl Fuhlrott i Hermann Schaaffhausen odkryli w Neanderthal szczątki praczłowieka - Neandertalczyka.
W 1865 r. John Lubbock (1834-1913) wprowadził podział paleolitu na dolny i górny.
W 1860 r. dokonano wielu odkryć na terenie południowej Francji i Hiszpanii (malowidła w Altamirze 1879).
W 1870 r. dokonano pierwszych odkryć kultur epoki żelaza okresu halsztackiego i lateńskiego, a Heinrich Schliemann rozpoczął najpierw wykopaliska na wzgórzu Hisarlik (Troja) i odkrył słynny skarb Priama, a w 1875 działał w Mykenach i odkrył tzw. grób Agamemnona.
W 1899 r. rozpoczęły się prace na terenie dzisiejszego Iraku, których skutkiem było odkrycie słynnej drogi procesyjnej i bramy Isztar w Babilonie.
W 1900 r. Arthur Evans (1851-1941) rozpoczął wykopaliska na Krecie, które doprowadziły do odkrycia kultury minojskiej, pałacu w Knossos i śladów pism linearnych A i B.
Ważnych odkryć dokonano w latach międzywojennych: w 1922 r. Szwedzi rozpoczęli prace w Argolidzie (Peloponez), a w tym samym roku Howard Carter (1873-1939) odkrył w Egipcie grobowiec Tutenchamona.

W 1925 r. Australijski archeolog Vere Gordon Childe opublikował książkę Świt europejskiej cywilizacji, a w 1936 r. pracę Człowiek stwarza samego siebie. W publikacjach tych sformułował on koncepcję rewolucji neolitycznej, podczas której ludzie przeszli drogę od społeczeństwa zbieracko-myśliwskiego do osiadłego społeczeństwa rolniczego. Childe spopularyzował również stworzoną w 1908 r. przez Raphaela Pumpelly'ego teorię oazową, zgodnie z którą rolnictwo i hodowla powstały w oazach stanowiących dla ludzi i zwierząt schronienie przed skutkami szybko osuszającego się klimatu (współczesne badania wykazują dokładnie odwrotne zmiany klimatu).
Koncepcja Childe'a łączyła (1) negatywne zmiany klimatu utrudniające zdobywanie pożywienia z rozwojem hodowli i rolnictwa, (2) rolnictwo z osadnictwem, (3) osadnictwo z powstaniem zaawansowanych struktur społecznych i urbanizacją, wiążąc rolnictwo, osadnictwo i urbanizację z pojęciem rozwiniętych kultur neolitycznych, które z kolei stały się podstawą wielkich cywilizacji epoki brązu. Jest to więc w gruncie rzeczy ewolucjonistyczna wizja przystosowywania się człowieka do zmieniających się warunków bytowych, bazująca na odkryciach archeologicznych dokonanych na kilku stanowiskach Bliskiego Wschodu.

Koncepcja ta nie wyjaśniała jednak, skąd na Bliskim Wschodzie wzięli się ludzie, którzy przeszli tę neolityczną rewolucję.

Próbą wyjaśnienia tej kwestii jest interpretacja odkryć dokonanych na terenie tzw. żyznego półksiężyca, czyli terenów traktowanych jako kolebka rolnictwa.
W 1928 r. angielska archeolog Dorothy Garrod (1892-1968) odkryła na stanowisku w palestyńskiej jaskini Mugharet et-Tabun szczątki Neandertalczyka (z ok. 45.000 pne), a w Mugharet es-Skuhl 10 szkieletów ludzkich datowanych na 10.000-8.000 pne. W 1929 r. od doliny Wadi an-Natuf Garrod ukuła nazwę kultury natufijskiej traktując ją jako fazę przejściową między kulturami mezolitu i neolitu (ona również wprowadziła w 1938 r. pojęcie kultury graweckiej).
W jaskini Kebara na zboczach góry Karmel (koło Haify) w 1982 r. odkryto również szczątki Neandertalczyka (nazwanego "Mojżesz") pochodzące z ok. 60.000 pne, a w warstwie należącej do kultury natufijskiej odkryto kolejnych 17 szkieletów datowanych na okres 10.000-9.000 pne.
W okolicach Jerycha ślady pierwszych osiedli pochodzą z 9.500 pne, ale mur miejski powstał dopiero ok. 8.000 pne.
W Tell Abu Hueryra (północna Syria) odkryto ślady osiedla zamieszkiwanego przez 100-150 osób i datowanego na 9.500 pne.
W 1960 r., w jaskini Shanidar (północny Irak - góry Zagros) Ralph Solecki z Columbia University odkrył szczątki kilku szkieletów Neandertalczyków z ok. 60-80.000 pne.
Poza wymienionymi znaleziskami ani na terenie południowego Lewantu ani w Mezopotamii nie stwierdzono śladów homo sapiens z okresu 40.000-10.000 pne. Dopiero w X tysiącleciu pne pojawiły się tam społeczności zbieracko-myśliwskie tworzące pierwsze prowizoryczne osiedla drewniane.

Na tej podstawie wywnioskowano, że ok. 18.000 pne powstała w Palestynie trwająca do ok. 12.000 pne kultura kebaryjska (chociaż w jaskini Kebara odkryto szkielety późno-natufijskie), po niej wczesna kultura natufijska (12.500-10.800 pne) i późna kultura natufijska datowana na okres 10.800-9.500 pne, której centrum stanowiło najstarsze miasto świata Jerycho. Kultura natufijska miała zasięg aż do gór Taurus w Anatolii i północnej Mezopotamii, potem rozprzestrzeniała się na tereny środkowej i dolnej Mezopotamii przechodząc kolejno w neolityczną kulturę halafską i ubajadzką.

Zestawienie faktów nasuwa więc wniosek, że na terenach żyznego półksiężyca miała miejsce trwająca ok. 30.000 lat "antropologiczna pauza", w której nie było już człowieka neandertalskiego, a jeszcze nie pojawił się człowiek współczesny (kromanioński), a gdy się wreszcie pojawił ok. 11.000 pne, był to polujący koczownik zamieszkujący początkowo jaskinie, a potem budujący prymitywne szałasy i ziemianki; dopiero po 3-4.000 lat człowiek ten rozpoczął rewolucję neolityczną. Ponieważ zarówno Kebara jak i Natuf znajdują się w Palestynie, czyli południowo wschodnim zakątku żyznego półksiężyca, prawdopodobne jest, że jeśli Kebaryjczycy (których szczątków nie odnaleziono) nie byli autochtonami, to przybyli nie ze schyłkowej, paleolitycznej Europy, ale raczej z Afryki - co jest zgodne z syndromem afrykańsko-lewantyńskim.

Z kolejnych odkryć archeologicznych wynika jednak, że jest to wątpliwe, podobnie jak wątpliwe jest to, że warunkiem osiągnięcia wysokiego stopnia rozwoju kultury i sztuki jest "zaliczenie" neolitycznej rewolucji agrarnej i wysoki stopień cywilizacji.

Tabela przedstawia chronologię różnych kultur należących do mezolitu i neolitu

KULTURY MEZOLITYCZNE EUROPY

Rozmieszczenie najważniejszych kultur mezolitycznej Europu i Bliskiego Wschodu.
Ciemniejszym kolorem oznaczono orientacyjny zasięg lądu.

Około 14.000 pne kultura magdaleńska, która dotarła do Odry i zajęła cały Półwysep Apeniński, zaczęła ustępować rozwijającym się kulturom sowterskiej i azylskiej w południowo-zachodniej Europie i kulturom myśliwskim rozwijającym się od ok. 12.000 pne od dzisiejszych Wysp Brytyjskich do dzisiejszego basenu Morza Bałtyckiego.
Trzeba jednak pamiętać, że w końcowym okresie plejstocenu kanał La Manche był jeszcze suchy i zarówno Wyspy Brytyjskie jak Szwecja nie były oddzielone od kontynentu morzami. Podobnie Europa nie była oddzielona od Azji Bosforem, który zalany stał dopiero w VI tysiącleciu pne. Z tego względu istniała dobra komunikacja między Europą a Anatolią i północnym Lewantem, gdzie na początku holocenu, w zupełnie odmiennych warunkach klimatycznych rozpoczynała się rewolucja mezolityczna.

GOBEKLI TEPE - REWOLUCJA MEZOLITYCZNA

Najważniejsze stanowiska archeologiczne Lewantu i Anatolii

W latach 1985-1991 w Çayönü w południowej Turcji znaleziono ślady osiedla założonego ok. 8.000 pne, które w okresie 7.200 - 6.600 pne rozrosło się do dużego osiedla ze śladami hodowli, uprawy roślin, rybołówstwa i wytwarzania przedmiotów z kutej miedzi (metalurgii ogniowej nie znano).
W 1993 r. na południu Turcji nad górnym Eufratem odkryto osiedle Nevali Çori, którego obiekty datowane są na okres 8.600-8.000 pne i później. W osiedlu stwierdzono ślady najpierw okrągłych a później prostokątnych, kamiennych domów budowanych na tzw. "grillowych" fundamentach, oraz ceramiczne figurki wotywne wypalane w temp. 500-600 st.C.
W 1999 r. na północ od syryjskiego Aleppo polsko-syryjska ekipa archeologów kierowana przez prof. Ryszarda F. Mazurowskiego z Uniwersytetu Warszawskiego odkryła w Tell Qaramel osiedle datowane na 9.650 pne (prawie 2.000 lat starsze od Jerycha).
Prowadzone od 1994 r. przez niemieckich archeologów prace na stanowisku w Gobekli Tepe w południowej Turcji doprowadziły do prawdopodobnie najważniejszego odkrycia współczesnej archeologii - datowanej najpóźniej na 9.000 pne kamiennej świątyni składającej się z kilkunastu kamiennych kręgów.

Jeden z kamiennych kręgów świątyni w Gobekli Tepe.
Monolityczne filary z wapienia mają do 3 m wysokości, ważą 10-20 ton, zostały obrobione i ustawione w epoce kamienia łupanego.

Świątynię tworzy 19 kamiennych kręgów, z których odsłonięto dopiero trzy. Powyżej komputerowa rekonstrukcja kompleksu.

Świątynia w Gobekli Tepe jest odkryciem tak wyjątkowym i znaczącym, że gdyby nie wielokrotne datowania radiowęglowe (które mogą się mylić, ale nie aż tak), byłaby zjawiskiem zupełnie niewiarygodnym.
Przede wszystkim trzeba zdawać sobie sprawę z tego, że powstała ona 6.000 lat przed egipskimi piramidami, sumeryjskimi zigguratami i celtyckim Stonehenge. Kamienne słupy tworzące świątynne kręgi mają do 3 m wysokości, ważą 10-20 ton (niektóre więcej) i musiały być wydobyte, przetransportowane, obrobione i ustawione przez mezolitycznych myśliwych w epoce kamienia łupanego. Te kamienne słupy ozdobione są płaskorzeźbami zwierząt o takim realizmie i takiej jakości opracowania szczegółów, jakie spotkać będzie można dopiero w wielkich kulturach epoki brązu - i to bardzo późnego brązu. Przedstawione na ilustracjach przykłady to płaskorzeźby, których wykonanie jest znacznie trudniejsze niż rycie petroglifu, ponieważ wymaga opracowania nie tego, co pozostanie, ale usunięcia tego, co zbędne, a więc umiejętności widzenia "negatywowego".

Rzeźby na kamiennych słupach Gobekli Tepe

Najdziwniejsze jest jednak to, że sanktuarium jest budowlą całkowicie samodzielną, nie jest częścią osiedla (pochodzi z czasów przed-osiedleńczych), a więc zostało zaplanowane i wykonane wyłącznie w celach kultowych przez ludzi, którzy na co dzień żyli w warunkach odpowiadających standardowi epoki kamienia łupanego. Z jakichś powodów ludzie ci stworzyli kompleks składający się z 19-tu kręgów (co musiało zająć setki lat), a potem - i to jest dodatkową tajemnicą - nie porzucili go po prostu, ale ok. 7.500 pne starannie zasypali setkami metrów sześciennych ziemi.

Z jakichkolwiek względów i dla jakichkolwiek celów powstało sanktuarium w Gobekli Tepe, jego odkrycie całkowicie neguje dotychczasowe wyobrażenie o rewolucji neolitycznej i odwraca dotychczas obowiązującą kolejność przyczyn i skutków w historii człowieka:

klimat > rolnictwo > osadnictwo > cywilizacja > kultura

Budowa kompleksu Gobekli Tepe (kamieniołom, obróbka, transport, budowa) wymagała wieloletniej, regularnej pracy przynajmniej kilkuset sprawnie kierowanych robotników, którzy w tym czasie musieli czymś się odżywiać i gdzieś mieszkać (w bezpośrednim sąsiedztwie kompleksu nie ma śladów osiedla) i nie mogli w tym czasie zajmować się myślistwem. Musiały więc być rozwiązane problemy zakwaterowania - prawdopodobnie wznoszono w tym celu prowizoryczne, drewniane osiedla (dlatego nic z nich nie pozostało) zlokalizowane w rozsądnej odległości od miejsca budowy - i kwestie zaopatrzenia.
Nawet jeśli fizyczną pracę wykonywali osobnicy przeciętni, to struktura kręgów świadczy o istnieniu jakiejś trwałej koncepcji przestrzennej sanktuarium, a taką mogli stworzyć ludzie o wybitnych (nawet w dzisiejszych kategoriach) zdolnościach i kwalifikacjach.
Ponieważ Gobekli Tepe jest zjawiskiem bezprecedensowym, nieuchronnie nasuwa się wniosek, że najpierw musiała powstać koncepcja sanktuarium, a dopiero potem szukano sposobów jej realizacji. Jeśli zaś sanktuarium powstało, to oznacza, że sposoby te znaleziono. Jednym z nich musiało być stworzenie dość dużego osiedla (lub kilku sąsiadujących osiedli), w którym przez całe lata mieszkali budowniczowie (z kobietami i dziećmi daje to populację rzędu 1,5-3.000 osób, a tyle liczyło późniejsze o ponad tysiąc lat Jerycho), innym - prawdopodobne podjęcie działań w celu sprawnej produkcji żywności.

Jeśli rozumowanie jest prawidłowe, to najpierw powstała potrzeba stworzenia niezwykle trudnego w realizacji, bogato zdobionego obiektu o nieużytkowym charakterze, potem stworzono warunki mieszkaniowe dla jego realizatorów i podjęto wzmożoną produkcję żywności. Ponieważ mówimy o czasach, gdy nie było jeszcze kółek rolniczych ani selekcjonowanych gatunków zbóż, których nasiona można było kupić w pobliskiej centrali nasiennej, uzasadnione jest założenie, że stałe osadnictwo musiało poprzedzić stworzenie podstaw rolnictwa. Daje to zupełnie nowy schemat:

kultura (religia+sztuka) > osadnictwo > rolnictwo > cywilizacja

Ten nowy schemat odwracający koncepcję rewolucji neolitycznej Gordona Childe'a podsumował kierownik pracującej w Gobekli Tepe ekipy, niemiecki archeolog Klaus Schmidt jednym zdaniem: Najpierw była świątynia, potem miasto.

Jeśli archeologia nie przyniesie kolejnych, rewolucyjnych odkryć, na podstawie dotychczasowych można stwierdzić, że:

- opisywane w literaturze mezolityczne wynalazki takie jak łuk, czółno, koszykarstwo nie mają potwierdzenia w znanych odkryciach archeologicznych. Najstarsze groty strzał pochodzą ze Stelmoor k/Hamburga z ok. 10.000 pne, a najstarszy, pochodzący z ok. 6.000 pne łuk znaleziono w duńskim Holmegard. Najstarsze czółna (jednopniowe dłubanki) pochodzą z ok. 5.000 pne i znaleziono je w okolicach niemieckiego Stralsundu. Koszykarstwo, którego źródeł upatruje się w mezolitycznej Mezopotamii potwierdzone jest znaleziskami z kultury Faiyum datowanymi po 5.000 pne.
- wynalazki uznane dotychczas za mezolityczne, chronologicznie zaliczyć należy do neolitu,
- regularna uprawa roślin (zboża) oraz wytwarzanie ceramicznych naczyń potwierdzone są od ok. 7.000 pne., a rejonem ich powstania jest pogranicze Lewantu, Anatolii i Mezopotamii,
- ok. 7.000 pne na terenie od Atlantyku do Mezopotamii wystąpiły znaczne różnice klimatyczne: północno zachodnia Europa uwolniona od lodowca stawała się lesistym terenem łowieckim, natomiast w rejonie Lewantu i Anatolii pojawiły się oznaki suszy. Zjawiska te sprzyjały "profilowaniu" miejscowych kultur - północno-zachodnich w kierunku myślistwa, południowo-wschodnich w kierunku rolnictwa. Logikę tę potwierdza czas i miejsce pojawienia się technik typowych dla tych odmiennych kultur.
- nie ma podstaw do rozszerzania pojęcia mezolitu poza orientacyjną datę 7.000 pne, podobnie jak nie ma podstaw do uznawania za neolityczne kultur istniejących przed tą datą.