FILM I KINO

Film to technika symulowania ruchomych obrazów.
Nie ma "ruchomych" obrazów. Film wykorzystuje złudzenie ludzkiego oka, odczytującego ciąg szybko następujących po sobie, nieruchomych obrazów, na których obiekty nieznacznie zmieniają kształt i położenie, jako jeden obraz przedstawiający zmianę miejsca lub kształtu tych samych obiektów.

Formy przejściowe między kwadratem a kołem wyświetlane z szybkością 4 klatek na sekundę

Te same formy wyświetlane z szybkością 36 klatek na sekundę

Jednak nie każda symulacja ruchu jest filmem we współczesnym znaczeniu. Film osiągnął dojrzałość techniczną, gdy opanowano metody zapisu obrazu, jego powielania i prezentacji szerokiej publiczności w specjalnie do tego celu przeznaczonych pomieszczeniach nazywanych kinem. Doszło do tego dopiero w chwili, gdy osiągnięte efekty stały się atrakcją budzącą nadzieję na komercyjny sukces. Do tego czasu historia filmu składa się z ogromnej ilości eksperymentów, podejmowanych bardziej w wyniku naukowej dociekliwości, niż w nadziei na wielkie pieniądze. Inna sprawa, że atrakcyjność uzyskiwanego efektu szybko określiła kierunek poszukiwań wynalazców.

STROBOSKOP

Pierwszymi urządzeniami służącymi do oglądania obrazów symulujących ruch były różne odmiany stroboskopu. Stroboskop jest właściwie urządzeniem oświetlającym poruszający się w ciemności obiekt szeregiem regularnie powtarzających się, krótkich błysków. Dzięki temu poszczególne fazy ruchu widziane są przez ludzkie oko jako szereg odrębnych, nieruchomych obrazów. Odwracając kolejność - jeśli oko ludzkie widzi szereg nieruchomych obrazów przedstawiających fazy ruchu z częstotliwością większą niż 16 obrazów na sekundę, tworzy obraz będący złudzeniem ruchu ciągłego.
Na początku lat 30-tych XIX wieku, działający niezależnie wynalazcy skonstruowali pierwsze urządzenia, które, dzięki specjalnemu szczelinowemu wizjerowi, umożliwiało sekwencyjną obserwację zmieniających się obrazów przedstawiających fazy ruchu. Obrazy te malowane były lub rysowane ręcznie. Jako pierwszy koncepcję takiego urządzenia opisał angielski matematyk William Horner w artykule opublikowanym w 1815 r.. Prototyp urządzenia nazwanego Deadaleum lub Zootrope Horner przedstawił dopiero w 1834 . W 1832 r. stroboskop zbudował autriacki matematyk Simon voon Stampfer, a w 1839 r. urządzenie o nazwie Phenakistoscope przedstawił belgijski fizyk Joseph Plateau.

Konstrukcja i tarcza Phenakistoskopu Josepha Plateau. Wirująca tarcza ze szczelinami odsłania przez wzrokiem widza
na krótkie chwile wirujące na równoległej tarczy obrazy z fazami ruchu.

W Deadaleum (Zootrope/Zoetrope) Williama Hornera naniesione wewnątrz wirującego cylindra obrazy oglądało się
przez szczeliny wykonane w tym samy cylindrze.

W stroboskopowych demonstratorach konstruowanych przed wynalezieniem fotografii używano obrazów malowanych lub rysowanych ręcznie. Gdy udoskonalono jakość obrazów fotograficznych, można było symulować ruch postaci zarejestrowanych z natury. Modyfikację stroboskopu nazwaną Zoopraxiscope skonstruował w 1879 r. angielski fotograf Eadweard Muybridge, znacznie później wykonując serie obrazów nanoszonych na szklany dysk metodą fotograficzną.

Zoopraxiscop Muybridge'a z 1893 r.

FOTOGRAFIA SERYJNA

Eadweard Muybridge specjalizował się w wykorzystywaniu fotografii do analizy zjawiska ruchu. Nie interesował go film jako przedmiot rozrywki lub dzieło sztuki. W 1978 r. Muybridge wykonał na zlecenie amerykańskiego potentata przemysłowego Lelanda Stanforda serię fotografii galopującego konia. Celem eksperymentu było ustalenie, czy koń w jakiejkolwiek fazie biegu odrywa od ziemi wszystkie cztery kopyta. Muybridge skonstruował system 24 stereoskopowych kamer fotograficznych rozstawionych wzdłuż toru biegu i uruchamianych po zerwaniu napiętego drutu końskimi kopytami. W wyniku eksperymentu powstała słynna seria Sallie Gardner at a Gallop.

Seria fotografii galopującej Sallie Gardner i zmontowany z nieruchomych zdjęć film
(Oryginalna seria zawiera 24 fotografie, ale animowany GIF wykonano z 15 obrazów)

Każdy fotograf wie, że fotografowanie obiektów ruchomych jest trudniejsze, niż ich filmowanie. Fotograf musi mieć refleks. Fotograficzny tor Muybridge'a z 24 kamerami był pierwszym z pomysłów na uchwycenie ruchu obiektu w konkretnej fazie. Innym pomysłem była skonstruowana przez francuskiego multiwynalazcę Étienne-Jules Marey'a (1830-1904) fotograficzna strzelba (photographic gun). Kamera umożliwiała wykonanie 12 fotografii na sekundę na tej samej kliszy.

Fotograficzna strzelba Etienne Marey'a i seryjne fotografie wykonane w 1882 r.

Wykonanie nieruchomych obrazów to jeden z problemów techniki filmowej, drugim, równie ważnym pozostała ich prezentacja. W 1877 r. francuski wynalazca Charles-Émile Reynaud (1844-1918) skonstruował urządzenie będące udoskonalonym Zootropem Hornera, nazwane Praxinoscope. Zamiast szczelin na obrzeżu cylindra, Reinaud umieścił w jego środku pryzmat zbudowany z luster odbijających naklejone w jego wnętrzu obrazy.

Praxiscope Emila Reinaud. Odpowiednie dobranie geometrii przyrządu pozwoliło
na uzyskanie złudzenia niemal płynnego ruchu.

W 1882 r. Reinaud dobudował do praxinoscopu projektor umożliwiający wyświetlanie obrazów na ekranie
dla większej grupy widzów.

W 1889 r. urządzenie umożliwiało wyświetlanie filmu z dłuższej rolki obrazów i stało się podstawą Teatru Optycznego,
W którym Reinaud prezentował animowane filmy trwające do 15 minut i składające się z 500-600 ręcznie malowanych obrazków.

LOUIS LE PRINCE

Film ma wielu ojców. Zwyczajowo wymienia się przede wszystkim braci Lumiere i Thomasa Edisona, ale szczególne miejsce należy się chyba francuskiemu wynalazcy Louisowi Le Price (1841-1890). W 1888 r. Le Prince skonstruował jednoobiektywową kamerę filmową i nakręcił nią najstarszy zachowany materiał, będący niewątpliwie filmem w pełnym tego słowa znaczeniu. Film ten był papierową taśmą pokrytą emulsją światłoczułą Eastmana, na której podczas filmowania utrwalono szereg kolejnych obrazów przedstawiających kolejne fazy ruchu. Nie był on więc post-montażem szeregi odrębnych fotografii. Z filmu zatytułowanego przez historyków Roundhay Garden Scene zachował się fragment długości zaledwie 2 sekund, ale jest to materiał o unikalnym, przełomowym znaczeniu.
Po dokonaniu wielu udoskonaleń w konstrukcji kamery i uzupełnieniu jej o funkcje projektora Le Price planował przeniesienie się do USA, jednak we wrześniu 1890 r. zniknął w tajemniczych okolicznościach podczas podróży pociągiem. Nigdy nie odnaleziono ani ciała, ani bagażu wynalazcy. Zniknięcie Le Prince'a ułatwiło Edisonowi opatentowanie i wprowadzenie do produkcji własnego systemu kinematograficznego.

16-obiektywowa kamera Le Prince'a z 1886 r. i jednoobiektywowa kamera z 1888 r.

Man Walking Around a Corner, Louis Le Prince, 2 s, 1887
W 1887 r. Le Prince wykonał 16-obiektywową kamerą zdjęcia człowieka idącego ulicą. Materiał został opracowany
współcześnie i właściwie nie jest jeszcze filmem we współczesnym znaczeniu.

Roundhay Garden Scene, Louis Le Prince, 1888
Jest to najstarszy zachowany film przedstawiający czytelne postaci i akcję.

THOMAS EDISON

Twórcami wynalazków kinematograficznych firmowanych przez Thomasa Alva Edisona byli współpracujący z nim lub pracujący pod jego kierunkiem: szkocki konstruktor William Kennedy Laurie Dickson (1860-1935) i dwóch amerykańskich wynalazców Thomas J. Armat (1866-1948) i Charles Francis Jenkins (1867-1934). W pracowni Edisona powstał pierwszy system kinematograficzny, składający się z kamery nazwanej Kinetopraph i urządzenia do oglądania filmów, nazwanego Kinetoscope.

Kinetograph i Kinetoscope Thomasa Edisona

Kinetoscope parlor. Film oglądała jedna osoba przez otwór w pokrywie po wrzuceniu monety.

Kinetoscope był urządzeniem umożliwiającym oglądanie filmu tylko jednej osobie. Lokal, który można nazwać kinem (Kinetoscope parlor) był salonem z ustawionymi rzędami kinetoskopów. Ten system prezentacji filmów był ekonomicznie nieefektywny. Armat i Jenkins opracowali dla Edisona (a właściwie przystosowali do jego potrzeb) skonstruowany w 1891 r. projektor o nazwie Phantoscope.

Phantoscope, Charles Francis Jenkins, 1891

Urządzenie udoskonalone przez dodanie mechanizmu zwanego (trzepakiem), umożliwiającego przerywanie strumienia światła podczas transportu taśmy i zattrzymywanie jej na moment ekspozycji, dało początek projektorowi sprzedawanemu przez Edisona pod nazwą Vitascope. Premiera systemu miała miejsce w kwietniu 1896 r. w Nowym Yorku. W następnych latach Vitascope został udoskonalony przez zastąpienie trzepaka tzw. napędem genewskim, wykorzystującym kształtkę w formie krzyża maltańskiego. W latach 1895-96 powstało kilka niezależnych systemów projekcji filmów. Będą one omówione dokładniej w dziale TECHNIKA KINOWA.

Projektor Vitascope firmowany przez Thomasa Edisona i plakat z 1896 r., reklamujący nowy system

STUDIO EDISONA W NEW JERSEY - BLACK MARIA

W 1893 r. Edison zbudował w New Jersey pierwsze na świecie studio - Black Maria - realizujące filmy na potrzeby sieci Kinetoscope. W tamtych czasach nie było jeszcze ani reżyserów, ani aktorów filmowych. Większość filmów zapisywała sceny z życia codziennego, lub krótkie sceny improwizowane bardziej na potrzeby eksperymentów, niż dla ich treści. Wiele z nich zrealizował wspomniany wyżej William Dickson i one stanowią najstarsze świadectwa produkcji filmowej Edisona. Datowania filmów nie są precyzyjne, ale można przyjąć, że większość powstała w latach 1891-94.
Na zachowanych fotografiach Black Maria wygląda dość siermiężnie, jednak studio zaprojektowane zostało bardzo racjonalnie, umożliwiając np. dzięki podnoszonym połaciom dachowym oświetlanie plany filmowego naturalnym światłem.

Black Maria - studio filmowe Edisona w New Jersey, 1893

PLEOGRAF KAZIMIERZA PRÓSZYŃSKIEGO

W 1894 r. własną konstrukcję kamery i projektora (taśma perforowana między klatkami) opracował polski inżynier Kazimierz Pruszyński. Kamerą tą Prószyński fotografował sceny z życia Warszawy. Zachowały się klatki przedstawiające ślizgawkę w Ogreodzie Saskim. Dopiero w 1899 r. Prószyński udoskonalił konstrukcję urządzenia nazwanego Bipleograf, stosujćego dwie równolele biegnące taśmy. W 1909 r. Kazimierz Prószyński skonstruował i opatentował w Anglii pierwsza na świecie ręczna kamerę filmową z napędem pnaumatycznym, używaną przez angielskich korespondentów wojennych jeszcze na początku II wojny światowej.

Ślizgawka w Ogrodzie Saskim, kadry z filmu Kazimierza Prószyńskiego, ok. 1894

CINEMATOGRAPH BRACI LUMIERE

W Europie za ojców - jeśli nie filmu, to przynajmniej kina - uważa się francuskich braci Auguste i Louisa Lumiere (co znaczy - nomen omen - światło). Byli oni synami fotografa i producenta płyt fotograficznych, których udoskonalaniem zajmował się Louis Lumiere. Dopiero w 1894 r., po obejrzeniu i zakupie edisonowskiego Kinetoscopu zajęli się techniką filmową i opracowaniem własnego produktu. Trudno ustalić, w jakim stopniu kinematograf był własnym wynalazkiem braci Lumiere. W 1892 r. francuski wynalazca Léon Guillaume Bouly (1872 – 1932) opatentował urządzenie o tej samej nazwie, będące jednocześnie kamerą i projektorem filmowym. Kiedy w roku 1894 nie miał środków na opłacenie raty patentowej, nazwa została uwolniona i wykupiona przez braci Lumiere. W stosunku do kamer Edisona i Bouly'ego kinematograf Lumiere'ów stanowił istotne udoskonalenie. Stosowano w nim taśmę z jednostronną perforacją (po raz pierwszy wprowadzoną przez Emille Reynaud), oraz mechanizm zatrzymujący taśmę podczas naświetlania i projekcji poszczególnych klatek filmu. Opracował go w oparciu o mechanizm maszyny do szycia inżynier fabryki płyt Lumiere, Charles Moisson (1863–1943). Dzięki temu obraz filmowy był znacznie ostrzejszy. Poza tym kamera Lumiere'ow miała (podobnie jak urządzenie Bouly'ego) napęd ręczny, co znacznie zmniejszyło wagę urządzenia w porównaniu do kinetoskopu Edisona.

Cinematopraph Braci Lumiere jako projektor i jako kamera filmowa, 1895

PIERWSZY PUBLICZNY POKAZ FILMÓW

W grudniu 1895 r. w paryskim Salon Indien du Grand Café odbyła się pierwsza publiczna prezentacja filmów przygotowanych przez operatorów braci Lumiere. Pokazano dziesięć krótkich filmów, w tym najsławniejsze: Wyjście robotnic z fabryki Lumiere'ów i Polewacz polany. W 1896 r. Lumiere'owie zorganizowali szereg wypraw do Azji, Ameryki Północnej i Południowej, prezentując możliwości nowego medium.