Wiek XIX trwa do dnia dzisiejszego, a to dlatego, że był on okresem prenatalnym modernizmu, z którego dziedzictwem sztuka nie potrafi się uporać i dlatego, że w wieku tym narodziły się mistycyzmy, których bezpośrednią kontynuacją jest współczesny New Age, coraz silniej określający mentalność kolejnych pokoleń "umysłów zniewolonych".

Historia sztuki XIX wieku podzielona została w tej witrynie na dwie części - cezurą jest tu rewolucja 1848 r. i pojawienie się francuskiego realizmu courbetowskiego, ale stanowi ona logiczną całość, ponieważ jej bazą było formowanie się tzw. "nowej duchowości".
Poniższa tablica przedstawia główne zjawiska w sztuce XIX wieku, oraz główne etapy rozwoju owej "nowej duchowości", która wymaga kilku słów wyjaśnienia, bo - jakkolwiek wiele pojęć funkcjonuje w zbiorowej świadomości - rzadko mówi się wprost, o co w tym wszystkim chodzi, a chodzi wcale nie o sztukę. Chodzi o tzw. "nowego człowieka".

MISTYCYZMY XIX WIEKU

Samonapędzająca się masakra terroru Rewolucji Francuskiej była dla spadkobierców dziedzictwa oświeceniowego szokiem. Tym większym, że rewolucja ta była i jest (chociaż zupełnie bezpodstawnie) traktowana jako wynik procesu, którego ważnym etapem były amerykańska Deklaracja Niepodległości (1776) i francuska Konstytucja (1791). Jednak szok ten był udziałem wyłącznie Francuzów i ludzi pozostających pod wpływem kultury i polityki francuskiej. Wśród ważnych graczy europejskiej polityki XVIII w. Francja była krajem najbardziej zacofanym, a przyczynę tego zacofania wskazywał już w XVII w. minister Ludwika XIV - Colbert - był nią anachroniczny absolutyzm, który na dodatek - obwołując się obrońcą wiary - wyświadczył wierze niedźwiedzią przysługę. Ten absolutyzm, utrzymujący się w karykaturalnej wersji do samego końca epoki Oświecenia spowodował, że stało się ono we Francji parodią Oświecenia, ponieważ siłą rzeczy musiało być anty-państwowe i antykościelne. Francuskie Oświecenie - właśnie z powodu kończącej je Rewolucji - ukształtowało jednak wizerunek epoki jako całości, chociaż miała ona również inne i to ważniejsze oblicza. Innymi były: Oświecenie niemieckie z idealizmem Kanta, Oświecenie angielskie z empiryzmem Johna Locke'a i Davida Hume'a, oraz - przede wszystkim - Oświecenie szkockie z jego nurtem konserwatywnym (Edmund Burke, Joseph de Maistre) i liberalizmem gospodarczym Adama Smitha. Anglia była krajem najbardziej zaawansowanym na drodze do kapitalizmu (wchodziła w epokę rewolucji przemysłowej) i najlepiej przygtowana do nadchodzącym przemian społecznych. To John Locke już w 1680 r. (w tym samym czasie we Francji Ludwik XIV kończył dopiero budowę pałacu wersalskiego) napisał Dwa traktaty o rządzie, w których sformułował zasady ustroju republikańskiego, będącego podstawą współczesnej demokracji. Warto również podkreślić, że słynnej Encyklopedii Diderota nie wymyślili Francuzi. Jej wydawca, André Le Breton zamierzał wydać w 1745 r. francuską wersję istniejącej od 1728 r. angielskiej Cyclopaedii i dopiero po niepowodzeniu tłumaczenia, w 1747 r. zlecił Diderotowi przygotowanie dzieła własnego.
Oświecenie było niewątpliwie epoką przełomową, ale w Niemczech znalazło wyraz w filozoficznym idealizmie, w Anglii w myśli społecznej i ekonomicznej i tylko we Francji nabrało charakteru radykalnie antyreligijnego. W wyniku fiaska Rewolucji Francuskiej oświeceniowa wizja człowieka jako istoty rozumnej okazała się wizją człowieka jako istoty bezdusznej. Przewagę zdobywała koncepcja człowieka wprawdzie rozumnego, ale motywowanego w działaniu uczuciami i namiętnościami. Wiązała się z nią rewizja stosunku do religii, której oświecenie wydało wojnę totalną, ale której eliminacja powodowała duchowe i moralne spustoszenie. Pojawił się więc problem - na czym ma się opierać nowa duchowa konstrukcja człowieka. Na czym ma polegać "nowa duchowość".
Pytanie to nie pojawiło się po Rewolucji Francuskiej, ale znacznie wcześniej, gdy w rozkwicie Oświecenia narastała sprzeczność między ustaleniami nauk przyrodniczych, a prawdą objawioną Kościoła uwikłanego w historyczne związki ze strukturami władzy politycznej.

Pierwsze impulsy czerpano z prac piszącego po łacinie, szwedzkiego uczonego Emanuela Swedenborga (1688-1772). Ten wszechstronny i rzetelny naukowiec przeżył w dojrzałym wieku dochowy przełom (twierdził, że w wyniku bezpośredniego kontaktu z Bogiem posiadł najwyższą wiedzę), poświęcił się badaniom psychologicznym i teologicznym i stworzył doktrynę będącą podstawą kościoła nazywanego Nowym Jeruzalem.
Swedenborgianizm, którego wpływowi uległo wielu artystów okresu romantyzmu (William Blake, Starożytnicy), oraz kolejne nurty pojawiające się w XIX i XX wieku, miały, przy znacznym zróżnicowaniu, pewne cechy wspólne: (1) godziły wiarę z nauką, a przynajmniej likwidowały ustanowioną między nimi przez Oświecenie sprzeczność, (2) wypełniały duchową pustkę, jaka powstała w umysłach ludzkich po wyrugowaniu instytucjonalnej religii, (3) oferowała system chrześcijańskiej w istocie moralności, pozbawiony jednak sankcji w postaci kary za grzechy. Jednym słowem - oferowały "za darmo" wszystkie korzyści, jakie człowiekowi i zbiorowości daje religia, nie psując samopoczucia mroczną wizją Sądu Ostatecznego, pokuty i kary za grzechy.
Kolejne etapy historii nowej duchowości wyznaczają daty pojawienia się spirytualizmu (1848 - siostry Fox), ezoteryzmu (1855 - Eliphas Lévi Zahed), spirytyzmu (1857 - Allan Kardec), teozofii (1875 - Helena Bławatski), antropozofii (1913 - Rudolf Steiner), filozofii wieczystej (1945 - Aldous Huxley), a współcześnie ruchu New Age (1968 - Nowa Lewica, Marcuse). Wymienione nurty miały jakąś, czasami dość skomplikowaną, podbudowę teoretyczną, ale uproszczona wersja nowej dochowości znana jest współcześnie pod postacią różnych technik medytacyjnych nawiązujących do buddyzmu, zen, yogi i oferuje różne metody osiągnięcia nirwany - od niewinnej "trawki" do "złotego strzału".

NATURALIZM - MEDIEWALIZM - ROMANTYZM

Całą historię sztuki XIX wieku można przedstawić jako ścieranie się kilku przeciwieństw: jednostka - społeczeństwo, duch - materia, zewnętrzny świat materialny - wewnętrzny świat psychologiczny. Poszczególne nurty można natomiast scharakteryzować jako wybór "priorytetów", dokonywany w wyniku indywidualnych i historycznych doświadczeń, odmiennych w przypadku różnych narodów. Na tej podstawie można naszkicować linię naturalistyczną, mediewalistyczną (religijno-symbolistyczną), oraz romantyczną.

cdn...